[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->■¿* Odbitka ze Sprawozdań Komisyi językowej Akademii Umiejęt,NAZWY WESELNEwyrażenia* i przedmioty używane przygodowychobrządachludu na przestrzeni byłćj Rzeczypospolitą] *)zebrałZygmuntGloger.A bglojm e,w starej litewszczyźnie pewien ubiór głowT mężatek (na-ymiotka, zaw ój, rąbek) wkładany uroczyście pannie m łod ej, jakosymbol zmiany jéj dziewiczego stanu. B ył to więc rodzajoczepin,Acikłauśćlitew ., zwiady dopełniane przez kobietę, którą wysyła młodzian, aby wybadała zdanie rodziców dziewki.Akt weselny,uroczystość a nawet zgromadzenie weselników. W oracy-jach wielkopolskich: „acht w e s e l n yW oracyjach z okolic Opoczna: „akt weselnya(Bibl. war. r. 1847, t. II). Na Kujawach:„ acht weselny“(KolbergaLudSer. I I I , 257). W PamiętnikachPaska: „akt weselny.“Babka.Na B ia łej-R u si do drużyny weselnej należy ibabkapannymłodej, czyli stara kobieta, starnica, która spełniała usługę przyjéj narodzinach.Balszanka, druchna , drużka, posestra , towarzyska panny młodej naBiałej i litewskiej Rusi (ob.druchna).Nazwanie drużkibalszan-kąpochodzi niewątpliwie z tego samego źródła, co nazwanie drużbybojarem.Wiadomo bowiem, że Nestor nazywa bojarówbola-rami,co ma związek ze słowiańskiem wyrazembolij,wielki, (ob.bojar)Druchny i drużbowie zowią się pyszniebalszankamiibojarami.Barwinek(Vinca), ziele dziko w sadach rosnące, używane przez druchny do wieńców i ubioru głow y, dla swej zieloności, którą pod*) W pracy niniejszćj, którą uważam jedynie zaprzyczyneksłowniczo-etnograficzny, o tyle tylko mogłem przedmiot wyczerpać, o ile znalazłem ma-teryjału w drukowanych opisach wesel i własnych notatkach tu i ordzieW kraju zebranych.I-•- - v. * ' ' . , --;^--¿r.;: j Ą(2)* *>śniegiem zachowuje. Na Ukrainiebojarowieweselni zatykają barwinek u swych czapek.Bażant,pieczony kapłon łub kogut na uczcie weselnej. Rusini podlascyprzyrządzają go ze szczególnym obrzędem.B iałka,skrócenie wyrazubiałogłowa.Tak Kurpie mazowieckie nazywają mężatki (Wójcie.Zarysy dom.III, 231). Jeszcze w zeszłymwieku poeta pisze: „Lepiej mu zabiałkamipo ulicy hasać."Biesiada,często używana przez lud nazwa wesela. Gdy na Ukrainieweselnicy nazajutrz po ślubie obchodzą z hulanką chaty, to mówią, że chodząpo besedzie.Bojar* ), drużba na R u si, a nawet ogólnie wszelki urzędnik weselny.Nazwę tę spowodowała pewna cecha rycerskości i dostojeństwadrużbów weselnych, występujących w orszaku konno, niby rycerze,szlachta i istotni bojarowie.Bojarski starosta,ob.Starosta.Brański starosta,ob.Starosta.B yczek,mała kukiełka, jakie wypiekają w niektórych okolicach na domowe uroczystości i wesela.G ileb weselny,okrągły bochen razowca, niekiedy ozdobiony wyciskami,który przy stosownych pieśniach i pokłonach całują państwo młodzi W3geźdżając do ślubu (np. w okolicach Białegostoku). W e wsiZłotoryi na Podlasiu (nad Narwią) widziałem cztery bochnyweselnego clilebado tego obrzędu na tyluż rogach stołu położone.Chmiel,pieśń symboliczna o chmielu; weselnicy (żonaci i mężatki)„śpiewają chmielą" przyoczepinachi jpokładzinach , tak jak da-*wniej śpiewano go we dworach , przy cukrowej wieczerzy , w sypialni państwa młodych.Chmielowy(taniec), ob.Poduszkowy.Chodzony(taniec), ob.Polonez.Chorążyipodchorąży,urzędnicy weselni w Sandomierskiem, Lubelskiemi na Rusi. Jestto niby drużba starszy i młodszy; do pierwszego,który niesie „rózgę weselną", śpiewają w Sandomierskiem oddzielne pieśni[LudSer. III, 89). Na Rusihoronżyz pewnym rodzajemchorągwi przewodniczy orszakowi weselnemu, a jest ipid-horonży.Cisowy stółw pieśniach weselnych i innych nieraz wzmiankowany.Czasznik,podczaszy weselny w niektórych okolicach Rusi.Czepiec, cepiec, cypiec, kornet,na Rusi:czepceiczypeć,ubiór wyłącznie mężatek, grający główną rolę w obrzędzieoczepin(ob.).Czepić, oczepić, cepie, ocepić,rusińskiepoiciwaty,dopełniać obrzędo-czepin(ob.).Czepczyny, czepmy, cepiny, cepienie,ob.Oczepiny.*)Bojarka starsza,czy nie mylnie nazwanastarszą siuachą?(str. 306).Bojarki,wyraźniej znaczydruźkipanny młodej (str. 307) JK H XBO Hrczyli „bojarkidrużku (drużkę) bili, pod piecz podsadzili“ (str. 309); „sio-stricębojaraczki,kładziem podaroczki“ (str. 318).Kopernicki.(Dodatki Ko-pernickiego wzięte są zScheina Biełorusińskie Nar. pieśni).H ański starosta,ob.Starosta.Deklaracyja ,(zmówiny, zapoiny), przyrzeczenie dziéwki młodzianowiprzyswatach.xDerewce,ob.Rózga weselna.Dobranoc,„śpiewać na dobranoc.“ Są oddzielne pieśni „na dobranoc,“które weselnicy zawodzą, opuszczając dom panny młodej wieczoremlub w nocy. Jedna z tych zaczyna się:„Dobranocka, wedle północkaBodajeś zdrowo spała“ i t. d.Domacha,ob.Ranna młoda.Dowanoslitewsk., podarek dla panny młodej od rodziców i weselników.*Dowiedzmy,tak na Mazowszu zowią*zwiady(ob.) poprzedzająceswaty(Kozłowski,Lud,209), litewskieaęikłauść(ob.).Draugas,ob.drużba.Drnchna, druchniczka, drużka, drużeczka,w dawnej polszczyźnie także„pannadrużbiąca“, na Rusibalszanka ;siostra panny młodej ikażda na weselu dziewica jéj pokrewna lub przyjaciółka, jakichbywa nieraz po kilkanaście. Panna młoda obiéra sobiestarsządruchnę , jeżeli nie siostrę to najbliższą z przyjaciółek i najroztropniejszą, świadomą dobrze pieśni i obyczaju . która czuwa nadczystością w izbie i zwykle ubiera pannę młodą do ślubu , zwanaztądubieracką(u Kurpiów). Wszystkie inne druchny sąmłodsze-mi,zwane takżeswachnami(nad Sanem i Wartą) ,pod-drużkami(pid-drużka) nad Dniestrem ,przydankamiw dawnej polszczyźnie(Zbylit.Przygana), prydankamina Rusi(Tygodn. wileńskir. 1819,VII, 1, 81). Jeżeli pan młody ma niezamężne siostry, to one sąjeg o druchnami. „Nadstaw ucha, codruchny,coć i mówią swraci.“(Gawińskiego sielanki).D rużba, drużba, druzebka , drużko, każdy p rzy jaciel, towarzysz lubkrewniak pana młodego na weselu, ztąd na Litwie drużbowie zo-wią siębrolèj,bracia. Zw ykle drużbowie są to bezżenni młodzieńcy ; jeden jeststarszymdrużbą i ten nosi niekiedy nazwęmarszałka,. inni sąmłodsizwani takżeprzydankami {Przyj, ludur.1838, str. 272 iLudSer. III, część I, str. 280),namiestnikami,młodzieńcami, młodziankamiipoddrużkami(na Rusi :pid-druż-byk, pid-drużko, pod-druży).W Zapuszczańskiem na Litwie drużba,druch zowie siędraugas,a w Jasielskiém' na podgórzu starszydrużba ma tytułstanowniczego(W inc. Pola opis wPrzyj. Ludu).Bracia panny młodej rodzeni, a w braku takich stryjeczni i cioteczni są na weselu jéj drużbami.Drużyna weselna.Wrszyscy w ogóle weselnicy i goście, a mianowicieorszak pana młodego i panny młodej, zaproszeni gospodarze i gospodynie, drużbowie i druchny.Duży obiadob.Obiad.Dzieńdobry, clzieńdobre,„chodzić po dzieńdobrem,“ znaczy na Mazowszui Podlasiu gdy weselnicy z kapelą odwiedzają po kolei domy go-spodarzy uczestniczących w uroczystości weselnej, co ma'miejsceod rana przez kilka dni poślubnych, (ob.Biesiada).,Dziewiczy wieczór, dziewic wieczór, ostatni wieczór przed ślubem t. j.ostatni wieczór dziewictwa panny m łodej, uroczyście obchodzonyprzez jej pokrewne dziewczęta i przyjaciółki, które tańczą i wijąwieńce przy śpiewaniu stosownych pieśni. Jest to początek wesela. Na BiałejrusiĄziawicz wieczar(Opis pow. Borysowskiego,str. 425); na Ukrainiedewicz weczeridiwycz weczor(Lud ukraiński, I, str. 190); na jlusi podlaskićjzlubiny(Zarysy dom. III,str. 284); na Litwiemer (fu wakaras(Narbut).Dziewierzu ludu polskiego ,,cłziewieru B usinów , szwagier, brat panamłodego. O obowiązkach dzie wierzą na weselu wielkopolskim„ wspomina ogólnie Berwiński (Powieści wielkopolskie, str. 383).DzieivQsdĘ$yswat, raj, rajek, zerzec, drużba, który swata; w Czerskiemdziwosłumb(KozłowskiegoL u d ,str. 2 1 0 ); nad Pilicą niewiastaswatająca zowie siędziewósłębina;w Sandomierskiem śpiewają:Przyjechalidziewtisłęby,Nie rozdziawi żaden gęby i t. d.(Lud,Sandomierskie, str. 88).Dzieża, dzieza*),naczynie bednarskiej roboty do chleba, na którem sadowią pannę młodą dorozpięciuioczepin.Matka wita powracających od ślubu z chlebem na1 wieku; od ‘dzieży.Gąska, huska, kaczka,ptaszki z ciasta, któremi ozdabiają korowaj.Geranija(bodziszek) z białym kwiatem, używana (między innemi) dowieńców i ubiorów{LudSer. III, str. 314).Grabarze,na Kujawach swawolni chłopcy, którzy z łyżkami na sznurkach u pasa zawieszonemi, wpadają ,do izby, gdzie się warzy o-biad weselnyi chwytają z garnków cg mogą na ły ż k i, wetującsobie zawczasu ucztę , w której malcy nie biorą udziału(Lud,Ser. III, str. 291), ob,Zaporożcy.G rajek,wr pieśniach kujawskich:gracz, grajczyk (Lud.Ser. III, str.257), ob.M uzyka, Wesółko.X,Gronostaj(Mustella erminea),hornos\aj,w pieśniach Kusinów wspominany jest jako ubiór (szuba) panny młodej.Ilornostajob.Gronostaj.Huskaob.Gąska.Jabłonka,gałąź cierniowa u ludu kujawskiego z ponatykanemi jabłkami , piernikami, ciastkami i orzechami(LudSer. III, str. 250),ob.Bózga weselna.Jałowiec,ob.Bózga weselna.Jemioła(Yiseum album), jagód jej używa lud piński do ozdoby ró-szczek zatykanych w korowaj pana młodego.Jodła,ob.Bózga tueselna.*)Dzieża.Panna młoda klęka przed dzieżą i na niej łokciami opierasię przy rozplataniu (str. 335). Kosy.Dzieciak.Nazwa kawalera starającego się, po zaręczynach nazywasiękniaź(str. 335).Kojp...aw-‘mm(5)H alina(V ib M n W opulus*#)., Jagody jej czerwone są uprzywilejowanąozdobą przy weselach, niby symbolem dziewiczej krasy. Na Pod-lasiu-/"vv Pińszczyźnie ' i wielu innych stronach zatykają je w ko*rowaj a dziÓ^ć^gta w warkocze ; 5pieśni Mazurów' i Rusinów po*równywają pannę f młodą z ‘ krasną kaliną.K apiny, okapinyjóh. Oczepiny.vKarwojaus, ka/nĘpus,ob.Korowaj.Kędry(hędzioryfe tak lud sandomierski- zowie włosy u mężatek przycięte na kariu. Pannie młodćj po ślubie obcinają.kosę,(o b .). zostawiającJcędryl(Lud,Sandomierskie, sją?: 250).Keleweżelubmart weSi/s,litewsk., woźnica yreselhy.K niaź,pan młody u 'R usinów ;Jiniahyni^i\m%'dhłoda **).Kobierzec ślubny,poprowadzić na kobierzec # od kobierca, iść na kobierzec, *ip., znaczy to samo co do ślubu i od ślubu.Kołacz, placek :w.eselny, 'obrzędówe ciasto z mąki białćj, dziś u ludu(polskiego)' a dąWniej u wszystkich stanów; ztąd Szymonowlćzm ów i:f„K olasy# grunt wszystkiemu, a można rzec śmiele,Bez kołaczy jakoby nie bt ło w e s e le .“ *yNa Podlasiu , wschodniem Mazowszu i w Lubelskiem przechodzinazwakołacza w;korqtvaj" (ob. Kófoicaj, PruzyJc).K on ow a ł,wv niektórych okolicach Rusi czerwonej, wśród urzędnikówweselnych jest i „konowałjako flikar“,{Bas, w esile,str. 7),ob.Miczała.' . ^Kopa licerska,ob.K u n i c a . + f fr > •K oron a, strój głowy panny młbdej ze św iecideł, zastępujący w bardzowielu okolicach zielony wieniec, do którego kształtem jest zbliżony i ma z nim jednakowe znaczenie godła dziewictwa (ob.Wieniec),K orow a j,ciasto obrzędowe na Rusi. Litwie, tudzież u ludu polskiegona Podlasiu, w części Mazowsza i w Lubelskiem. W Łomżyńskiemcząstkowa szlachta r chłopi pieklikorow ał,równie jak w Lubelskiem. Na* Litwie właściwej korowr zowdą:karwojus, karwojaus,ajkorowajus\ Karwojaus łupinieć,znaczy korowaj rozrywać, łupić,co bywa przy podziale ciasta między weselników. Na Białejrusipieką kilka korowrajów , z których główny zowie siępierapieczą,,(Opis pow. Borys. , str. 297). Korowajom ludu pińskiego poświęcił dokładny opis Zienkiewicz w swojej rozprawie „o uroczyskachi zwyczajach“{Bibl. warsz.).Ozdabianie tego ciasta jest wszędzie główną jego charakterystyką. W niektórych stronach panmłody i panna młoda mają oddzielne korowaje.Ilorowajnicaikorowajnikprzyrządzają na Rusi obrzędowe ciasto, asą i pieśni (np. na Wołyniu) dostarszej korowajniczki(z Steckie-go, Wołyń, I, str. 72). Przypomina to zżółtej szlafmycyZabłockiego: „Niechaj ja, nie kto inny, piekę k o r o w a je .S ło w a c k i pi-*)Kalinki,obrzędy i zabawy weselne nazajutrz po ślubie;.**}Kniahynia,panna młoda (str. 335J.Kop.f
[ Pobierz całość w formacie PDF ]