[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Jedwabne i okolice
Ryszard Tyndorf
Ocaleni
˚ydzi po masakrze w Jedwabnem
1
Niedawno przedstawiciele Instytutu Yad Vashem z Izraela zwrócili si´ na piÊmie
do w∏adz RP aby na tablicy upami´tniajàcej masowy mord ˚ydów w Treblince
uwzgl´dniç równie˝ ˝ydowskich mieszkaƒców Jedwabnego, którzy zostali zagazowani w
tym obozie
2
. Potwierdza to badania historyków niezale˝nych, którzy ustalili, ˝e wielu jed-
wabieƒskich ˚ydów prze˝y∏o masakr´ z 10 lipca 1941 r. Wi´kszoÊç z uratowanych z
masakry zgin´∏a póêniej.
Rivka Fogel (Rywka Fogiel) w ksi´dze pamiàtkowej Jedwabnego podaje, ˝e 125
˚ydów prze˝y∏o masakr´ i mieszka∏o w getcie przy Starym Rynku do wrzeÊnia 1941 r.
3
Jednak Menachem Finkielsztejn twierdzi, ˝e 302 ˚ydów z Jedwabnego prze˝y∏o masakr´.
Wed∏ug niego pozostali w miasteczku „w trzech domach” do 11 listopada 1942 r.
4
Izrael
(Józef) Gràdowski wspomina, ˝e ukrywa∏ si´ on wraz z oÊmioma innymi ˚ydami przez 26
miesi´cy a˝ do powrotu Armii Czerwonej w styczniu 1945 r. Oznacza to, ˝e Gràdowski
wraz z innymi uciekli podczas likwidacji getta w Jedwabnem (bàdê w ¸om˝y) w
listopadzie 1942 r.
5
Tymczasem w
Wi´zi
Jan Tomasz Gross napisa∏:
tego dnia [t.j. 10 lipca 1941 r.] zabito wszystkich niemal jedwabieƒskich ˚ydów.
A ilu ich by∏o? […] dane, którymi dysponujemy, si´ zgadzajà i – co wi´cej
– pochodzà z rozmaitych êróde∏. I liczba 1 600 jest w∏aÊnie takim przybli˝eniem
rz´du wielkoÊci, ugruntowanym dodatkowo w danych spisu powszechnego
z 1931 roku. […] stojàc na gruncie metodologii, nie ma ˝adnych powodów, aby
optowaç na rzecz „kilku setek”, skoro wszystkie dane z epoki, którymi
dysponujemy, wskazujà na to, ˝e tych setek by∏o „kilkanaÊcie”. […] Kto zaÊ twierdzi,
˝e w Jedwabnem zamordowano „300 do 400” osób, jak podaje ekspertyza
profesora Kuli po niefortunnej ekshumacji, ten musi równie˝ wyjaÊniç, gdzie
si´ podziali wszyscy inni ˚ydzi z Jedwabnego
6.
Czy metodologia Grossa faktycznie odpowiada wymaganiom naukowym? Czy
rzeczywiÊcie istniejà wiarygodne dane, ˝e w owym czasie w Jedwabnem mieszka∏o 1 600
lub „kilkanaÊcie” setek ˚ydów, i ˝e tego˝ dnia zabito „niemal wszystkich”?
Po pierwsze, powo∏anie si´ na „szacunki” Wasersztajna, ZBoWiD, ksi´gi
pamiàtkowej ˚ydów jedwabieƒskich lub UB – jak to robi Gross – tyle samo jest warte co
powtarzanie przez dziesiàtki lat mocno wyolbrzymionej liczby czterech milionów ofiar
OÊwi´cimia. Wiemy dzisiaj, ˝e zgin´∏o tam o wiele mniej osób: oko∏o 1,1 mln (najwy˝ej
1,5 mln). Wygórowana liczby ofiar by∏a podawana w celach propagandowych, aby
277
Ocaleni
wywo∏aç efekt. Zresztà to samo dotyczy ksià˝ki „Sàsiedzi”, która straci∏aby wiele ze swej
kalkulowanej „ sensacyjnoÊci”, gdyby napisano wyraênie: nie potrafimy ustaliç liczby
ofiar, wed∏ug niektórych niezweryfikowanych êróde∏ mia∏o ich byç oko∏o pó∏tora tysiàca…
Niestety chwyt si´ w pe∏ni uda∏ i media Êwiatowe nie piszà inaczej ni˝ o 1 600 ˚ydów
zamordowanych przez Polaków.
O spisie ludnoÊci z roku 1931 r. Gross pisze doÊç nieprecyzyjnie i w swym
artykule, i w ksià˝ce. Zagadnienia solidnie nie zbada∏. Otó˝ wiemy, ˝e wówczas w
Jedwabnem mieszka∏o 2 167 osób (co by∏o wynikiem przy∏àczenia kilku okolicznych wsi),
w tym 60% Polaków i 40% ˚ydów. Ówczesnà liczb´ ˚ydów mo˝na wi´c oszacowaç na
oko∏o 870. Natomiast dokumenty sowieckie z 1940 roku informujà, ˝e na 2 385 miesz-
kaƒców by∏o 562 osób narodowoÊci ˝ydowskiej. Wed∏ug historyka Marka Wierzbickiego,
du˝y (ok. 35 proc.) spadek liczby jedwabieƒskich ˚ydów w latach 1931–1941 móg∏ byç
spowodowany emigracjà i wyjazdami w g∏àb ZSSR (np. w poszukiwaniu pracy, aresz-
towaniami) w latach 1939–1941. Zagadnienie liczebnoÊci jedwabieƒskich ˚ydów
pozostaje jednak wcià˝ niewyjaÊnione i wymaga dok∏adniejszego zbadania
7
.
Czy ksi´ga pamiàtkowa ˚ydów jedwabieƒskich potwierdza te przypuszczenia?
Raczej tak. Wymienia ona sporo ˚ydów, którzy wyjechali na sta∏e z Jedwabnego ju˝ przed
wojnà. Rabin Yona Rothchild wyjecha∏ do Palestyny w 1935 r. Do Urugwaju wyjechali:
brat Itzchaka (Janka) Neumarka (Nejmarka vel Biensteina) oraz jego szwagier, pozosta-
wiajàc w Jedwabnem swoje ˝ony i dzieci.
8
Z innych êróde∏ wiemy, ˝e do Urugwaju w
1937 r. wyjecha∏ te˝ Ca∏ka Migda∏.
9
Dwu braci Herschela Piekarza Bakera wyjecha∏o do
USA w 1932 i 1938, a on sam si´ przeniós∏ do Goniàdza w 1933 wraz z Lazarem
Chaimem Peltinovichem (Peltynowiczem).
10
Ponadto dwie siostry Józefa Gràdowskiego
wyjecha∏y do Kanady, a Moj˝esz Wasersztejn wyemigrowa∏ na Kub´ w 1937 r.
11
Wed∏ug H. Piekarza, po wejÊciu Sowietów wi´kszoÊç m´˝czyzn w wieku 20 do 38
powo∏ano do wojska: „Most able-bodied men, ages 20 to 38, were taken to the Russian
Army”
12
. WÊród deportowanych w g∏àb Rosji znaleêli si´: syn Kuropatwy
13
(ponoç za
pomoc ukrywajàcemu polskiemu ˝o∏nierzowi), Eliasz Gràdowski (za kradzie˝)
14
, rodzina
Jakuba Cytrynowicza
15
(ukarana za nielegalne transakcje czarnorynkowe), rodzina
Grajewskich
16
(zdenuncjowano Grajewskiego za przedwojenne wypowiedzi na temat
komunistów), Meir Ronen z rodzinà
17
. Oprócz tego po wrzeÊniu 1939 r. z Jedwabnego
wyjechali (bàdê zostali deportowani): Dawid Mosi´˝nik, Chaim Sroszko (Soroszko)
18
(sp´dzi∏ wojn´ w Rosji), Zelik Lewiƒski, Gedali London, Izrael Lewin (z Wizny), Josel
Lewin, Moj˝esz Keller
19
, oraz Chaya Piekarz i siostra Itzchaka Neumarka (które znalaz∏y
si´ w Bia∏ymstoku)
20
.
Nie ma wi´c podstaw do kwestionowania sowieckich danych z roku 1940 r., co
te˝ potwierdza nekrologia ˚ydów jedwabieƒskich (o czym póêniej). W czerwcu 1941 r.
uby∏o wi´cej ˚ydów. Rivka Fogel wymienia po nazwisku dwu ˚ydów, którzy uciekli wraz
z Sowietami: Avrahama Kubzanskiego (Kubrzaƒskiego) i Saula Binshteina (Binsztejna),
a ich ˝ony (BaÊka i Chaja Kubrzaƒskie) potopi∏y siebie i dzieci, pomimo próby ratunku,
278
Jedwabne i okolice
podj´tej przez Polaków.
21
Byli i inni, którzy wtedy pouciekali przed Niemcami.
22
Wed∏ug
R. Fogel, Niemcy tu˝ po wejÊciu (25 czerwca 1941 r.) zamordowali: Yakova Katza
(Jakuba Kaca), Eliego (Eliasza) Krawieckiego, Shmuela Weinsteina (Wasersztejna?),
Moshe Fishmana, i Choneha Goldberga wraz z synem.
23
Wiemy, ˝e w lipcu 1941 r., kiedy dosz∏o do pogromu w Jedwabnem, w tym
miasteczku przebywali ˚ydzi z innych miejscowoÊci, zw∏aszcza z pobliskiej Wizny.
24
Ale
wiadomo te˝, ˝e sporo ˚ydów jedwabieƒskich równie˝ znajdowa∏o si´ w innych miejs-
cowoÊciach – sytuacja by∏a doÊç p∏ynna. Na przyk∏ad, w ksi´dze pamiàtkowej wydanej
w 1980 r., Avigdor Kochav (Wiktor Nie∏awicki), pochodzàcy z Wizny, który wraz z rodzi-
cami czasowo zamieszka∏ u wuja w Jedwabnem, wyraênie napisa∏, ˝e jego rodzina powró-
ci∏a do Wizny do domu kilka dni przed pogromem
25
i chyba z tej racji nie wymieniono ich
w nekrologii ofiar Jedwabnego
26
(choç wymieniono innych z Wizny). Natomiast w
Êwie˝ych relacjach Nie∏awicki znienacka „przypomnia∏ sobie”, ˝e jego rodziców i siostr´
spalono w∏aÊnie w jedwabieƒskiej stodole
27
.
Relacje w ksi´dze pamiàtkowej Jedwabnego
28
wymieniajà tak˝e sporo ˚ydów,
którzy uratowali si´ w dniu pogromu ucieczkà: Rivke Kaizer (
primo voto
Rurz) z Wizny
uciek∏a z rynku jedwabieƒskiego i trafi∏a do miasta Soko∏y
29
; Nie∏awicka z Wizny; ˝ona
Dovida Nishtzonskiego z Radzi∏owa; Chaye Sore Piekarz pobieg∏a do syna w Goniàdzu;
Avigdor Kochav wraz z grupà ˚ydów ukry∏ si´ w polu; Rivka Fogel oraz Hayim Yosel
Pravde wraz z ˝onà, którzy ukryli si´ w miejscowym majàtku; Jack Kubran (Jakub
Kubrzaƒski) uciek∏ wraz z grupà ˚ydów i przedosta∏ si´ do ¸om˝y, gdzie spotka∏ innych,
którym tak˝e uda∏o si´ zbiec z Jedwabnego: swego ojca oraz Mojsze Olszewicza, jego ˝on´
Elk´ Sosnowskà (ze Szczuczyna) i brata Berka (po ucieczce z getta ∏om˝yƒskiego Mojsze
Olszewicz trafi∏ wraz z ˝onà do Wyrzykowskich w Janczewsku
30
, ukrywali si´ tam równie˝:
Szmul Wasersztejn, Berek Olszewicz (brat Mojszego Olszewicza), Izrael (Józef)
Gràdowski, Jakub Kubrzaƒski z przysz∏à ˝onà (Leikà Amrofel ze Szczuczyna), oraz zmal-
tretowany ˚yd, który tam zmar∏ – razem 8 ˚ydów, oprócz niemowl´cia, urodzonego ju˝
w kryjówce, które zabito
31
, Itzchak (Janek) Neumark wraz z siostrà Esther-Leà i jej
pi´cioletnià córeczkà Reizale i Itzchakiem Aaronem, synem Mendla (który potem zginà∏ w
OÊwi´cimiu); Nechama Berenshtein, siostra Janka Neumarka (jej m´˝a Chone zabili
Niemcy), która uda∏a si´ najpierw do Pruziny (Pru˝any?) a potem do Bia∏egostoku;
Bluma, druga siostra Jana Neumarka, wraz z dwoma m∏odymi (4 i 9-letnimi) synami,
którzy uciekli – wszyscy troje – do ¸om˝y (jej m´˝a Davida tak˝e zabili Niemcy), a potem
zostali wysiedleni do Zambrowa. Rivka Fogel, która w koƒcu trafi∏a do getta utworzonego
po pogromie w Jedwabnem, twierdzi, ˝e latem 1941 r. mieszka∏o tam 125 uratowanych
z pogromu ˚ydów i ˝e wy∏apywa∏ ich przede wszystkim Israel Grondowski (Izrael
Gràdowski)
32
, któremu podobne zarzuty stawiajà te˝ Julius L. Baker, Herschel Piekarz
Baker, Hersh Cinowitz (Cynowicz), Itchak Neumark.
33
Prze˝yli tak˝e Hersh Cinowitz,
jego brat Moishe oraz brataniec Avram.
34
Kolejne êród∏a wymieniajà kolejnych ˚ydów
jedwabieƒskich, którzy unikn´li Êmierci w lipcu 1941 r.: Fejg´ Zimnà
35
, Mikhela
279
Ocaleni
Perelsteina
36
, Martin Zaidenstadt
37
. Dwie ˚ydówki mia∏y si´ ukrywaç u Âleszyƒskich:
prze˝y∏y pogrom, potem trafi∏y do ∏om˝yƒskiego getta
38
.
Oprócz tego
39
uratowali si´ dwaj synowie Izraela (Józef) Gràdowskiego – Roman
i Julian, oraz ˝ona Izraela (Feliksa) (trafili do getta utworzonego w Jedwabnem). Ocaleli
z masakry 10 lipca te˝: Judes Ibram, córka Abrama (jedna z trzech ˚ydówek, które
Niemcy przyprowadzili na posterunek ˝andarmerii); Goldbergówna (sprzàtaczka na
posterunku ˝andarmerii); Rywka Garbarz, córka Abrama Ibrama; Hersz i Chana Sztern
(ma∏˝eƒstwo); El˝bieta Kaminowicz; Motek Kilingros
40
; Hercek CieÊluk ze Stawisk
41
;
Jankiel Benc; HaÊka i Go∏da ¸ojewskie (przechowywali je Teofila i Józef Chrzanowscy);
Mindla Rubin wraz z m´˝em (przechowywali ich równie˝ Teofila i Józef Chrzanowscy);
Mejer Gorfikel (przechowywali go Teofila i Józef Chrzanowscy); Hemi (Nechemia)
At∏asowicz (przechowywali jà Teofila i Józef Chrzanowscy); Partyjer Serwetarz wraz z
bratem (przechowywali ich Roman i Zofia Górscy); Rozenowa wraz z dzieckiem (prze-
chowywali je Wiktoria i W∏ady∏aw Miciura), a starsza córka Rozenowej z rodzinà przeby-
wa∏a w getcie w Szczuczynie; Pejsach Zdrojewicz (syn Zelika); syn Zdrojewicza wraz z
˝onà; dwie ˚ydówki (karmi∏ je Józef ˚yluk); Józef Cytrynowicz; Frumowski;
Byjomkowa; ˚ydówka z dzieçmi o nieznanym nazwisku (przechowywa∏ je Czes∏aw
Sulewski); dwóch rzeêników pacujàcych jako r´bacze drzewa na posterunku ˝andarmerii;
dwie ˚ydówki, matka z córkà (przechowywa∏ je Jan Micha∏ Kie∏czewski); Rubin Kosacki
z 15-letnim synem (przechowywa∏ ich Boles∏aw Olszewski); Bajkowski z córkà
nazwiskiem Holzmann; Kuropatwina z pi´ciorgiem dzieci
42
(ukry∏a je matka Czes∏awa
Strzelczyka). A wi´c uratowaç si´ mog∏o oko∏o 200 ˚ydów, na co znajdujemy dodatkowe
potwierdzenie w nekrologii sporzàdzonej przez ˚ydów jedwabieƒskich. Nie by∏oby to
mo˝liwe bez aktywnej lub biernej pomocy wielu polskich sàsiadów.
Wed∏ug nekrologii, którà opublikowano w hebrajskiej cz´Êci ksi´gi pamiàtkowej
Jedwabnego
43
, nast´pujàcy ˚ydzi jedwabieƒscy zgin´li poza Jedwabnem: Moshe Adamsky
wraz z rodzinà (w Szczuczynie); Reb Pesach Aviah (w Goniàdzu); Moshe Bur wraz z
rodzinà (w ¸om˝y); Yakov Danowsky wraz z rodzinà (na Litwie); Yakov Ellenberg wraz
z rodzinà (w Choroszczy); Tebia Granowitz (w Stawiskach); Kimche Gutstein wraz z
siostrà Chayà, jej m´˝em i synami (w Augustowie); Yisocher Hamelevsky (Chmielewski)
wraz z rodzinà (w Kownie); Yosef Velvel Harefke wraz z rodzinà (w Wi´nie); Soreh Malke
Katz (w Radzi∏owie); ma∏˝eƒstwo Kawkewitz (Kawkiewicz) wraz z dzieçmi (w ¸om˝y);
Leibel Yagodnik Lev wraz z m´˝em i 10 synami (w Zambrowie); Berel Panitz (w Rosji);
Yosef Pecynowitz (Pecynowicz) wraz z ˝onà i rodzinà (w ¸om˝y); Frumke Pecynowitz
wraz z m´˝em i 9 dzieçmi (w Wolinie); Moshe Baer Peltinowitz (Peltynowicz) wraz z ˝onà
i córkà oraz jej m´˝em i dzieckiem (w ¸om˝y); Eliezer Chayim Peltinowitz (w Goniàdzu);
Freidke Peltinowitz (w Goniàdzu); Chaya Soreh Piekarz (w Goniàdzu); Libe Piekarz wraz
z 4 dzieçmi (w Goniàdzu); Simeh Piekarz (w Goniàdzu); Sheine Ette Rosen (w Rosji);
Itzhak Rzezka wraz z rodzinà (w Radzi∏owie); Leibel Shtern (Sztern) wraz z rodzinà (w
Kolnie); Moshe Kalman Skotznedek (na Litwie); Meyer Tzinowitz (Cynowicz) wraz z
280
Jedwabne i okolice
rodzinà (w Bia∏ymstoku); Yakov Tzinowitz wraz z rodzinà (w Kolnie).
Znamienne, ˝e w owej nekrologii sami ˚ydzi jedwabieƒscy nie potrafili wymieniç
wi´cej ni˝ oko∏o 600 ˚ydów jedwabieƒskich, którzy zgin´li podczas wojny, ale cz´Êç z
wymienionych przez nich ˚ydów niewàtpliwie zgin´∏a poza Jedwabnem. JeÊli Gross
opiera si´ stanowczo, ˝e 10 lipca 1941 r. w Jedwabnem zgin´∏o kilkanaÊcie setek ˚ydów,
to on, a nie inni uczeni i publicyÊci, musi wyjaÊniç, „gdzie si´ podziali wszyscy inni” (oko∏o
1000), rzekomi ˝ydowscy mieszkaƒcy Jedwabnego.
Przypisy
1 Skrócona wersja tego tekstu ukaza∏a si´ jako Ryszard Tyndorf, “Kto ma szukaÊ brakujàcych ˚ydów?”
Wi´ê
, nr 8-9 2002, s. 194-197.
2 Notatka z rozmowy Marka Jana Chodakiewicza z Konsul Generalnym RP w Nowym Jorku, Agnieszkà
Magdziak-Miszewskà, 7 luty 2002. Zob. Marek Jan Chodakiewicz,
The Massacre in Jedwabne, July 10,
1941. Before, During, After
(praca przygotowywana do druku).
3 Zob.
Yedwabne. History and Memorial Book
, Julius L. Baker, Jacob L. Baker, red. (Jerusalem/New York:
Yedwabner Societies in Israel and the United States of America, 1980), s. 103-104 [dalej cyt.
Yedwabne
].
4 Zob. Menachem Finkielsztejn, Archiwum ˚ydowskiego Instytutu Historycznego (A˚IH), sygn. 301/1846;
Grayevo Memorial Book
, Gerorge Gorin, red. (New York: United Grayever Relief Committee, 1950), s. 234.
5 Zob. Józef Gràdowski, A˚IH, sygn. 301/5825;
Wokó∏ Jedwabnego
, Pawe∏ Machcewicz, Krzysztof Persak,
red. (Warszawa: Instytut Pami´ci Narodowej Komisja Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu,
2002), t. 2, s. 829 [dalej cyt.
Wokó∏ Jedwabnego
]. Zob. te˝ zeznania Feliksa Kowalskiego, 29 czerwca 1971,
Czes∏awa Strzelczyka, 9 kwietnia 1974, Jana Micha∏a Kie∏czewskiego, 9 kwietnia 1974, i Julianny
Soko∏owskiej, 10 kwietnia 1974, Bundesarchiv-Zentralle Stelle der Landesjustizverwaltungen zur
Untersuchung der NS-Verbrechen in Ludwigsburg,, sygn. V 205 AR-2 233/74, 42, 52, 57;
Wokó∏
Jedwabnego
, t. 2, s. 837, 844, 854, 857, 858; Anna Bikont, “Ja, Szmul Wasersztajn, ostrzegam”,
Gazeta
Wyborcza
, 13-14 lipca 2002; Zdzis∏aw S´dziak, “Napi´towani znakiem Êmierci”,
Ziemia ¸om˝yƒska
[¸om˝a] nr 2/1986, s. 191, 194-195; Waldemar Monkiewicz, „Zag∏ada skupisk ˝ydowskich w regionie
bia∏ostockim w latach 1939, 1941-1944”,
Studia Podlaskie
[Bia∏ystok], t. 2/1989, s. 241-246;
Obozy
hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator Encyklopedyczny
(Warszawa: PWN, 1979), s. 208.
6 Zob. Jan Tomasz Gross, “Antoniemu Su∏kowi w odpowiedzi”,
Wi´ê
, nr 4/2002, s. 86-87.
7 Marek Wierzbicki,
Polacy i ˚ydzi w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-˚ydowskie na Zachodniej
Bia∏orusi (ziemie pó∏nocno-wschodnie II Rzeczypospolitej) pod okupacjà sowieckà 1939-1941
(Warszawa:
Fronda, 2001), s. 321. Zob. tak˝e
Wokó∏ Jedwabnego
, t. 1, s. 64, 72, 83 104 (Marcin Urynowicz, “LudnoÊç
˚ydowska w Jedwabnem. Zmiany demograficzne od koƒca XIX wieku do 1941 roku na tle regionu
∏om˝yƒskiego”).
8 Zob.
Yedwabne
, s. 36, 112.
9 Zob.
Wokó∏ Jedwabnego
, t.2, 229.
10 Zob.
Yedwabne
, s. 92.
11 Zob.
Wokó∏ Jedwabnego
, t. 2, s. 397, 519.
12 Zob.
Yedwabne
, s. 92.
13 Zob.
Yedwabne
, s. 116.
14 Zob.
Wokó∏ Jedwabnego
, t. 2, s. 402, 423, 544, 546, 550, 581.
15 Zob.
Wokó∏ Jedwabnego
, t. 2, s. 381, przypis 30.
16 Wg wypowiedzi Jakuba Pecynowicza w filmie Agnieszki Arnold pt. “Sàsiedzi” (maj 2001).
17 Zob. Anna Bikont, “Ja, Szmul Wasersztajn, ostrzegam”,
Gazeta Wyborcza
, 13-14 lipca 2002.
281
[ Pobierz całość w formacie PDF ]