[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->WZROST PAŃSTWAPOLSKIEGO W XV I-XVI W.POLSKA NA PRZEŁO M IEWIEKÓW ŚREDNICH I NOWYCHNAPISAŁ ADAM SZELĄGOWSKI DR. FIL.DOCENT WSZECHNICY LWOWSKIEJLW ÓW -NAKŁADEM KSIĘGARNI POLSKIEJ B. POŁONIECKIEGOWARSZAWA — KSIĘGARNIA POD FIRMĄ E. WENDE I SPÓŁKA1904ŻYDZI W POLSCE.§. 131.Żydzi w Polsce.Polska, mieszcząca w sobietyle różnorodnych żywiołów etnicznych i narodowych,przyjęła również i żywioł żydowski, najbardziej znienawidzony i pogardzany w całej Europie.Początki żydów w Polsce są tak dawne, jak d a wną jest tradycya ich istnienia w Europie. Dowodziłoby to, że żydzi przybyli do Europy ze Wschodu,choć z drugiej strony, język ich, będący zepsutym językiem szwabskim w. V III. wskazuje na przeważnynapływ ich z Zachodu, najpewniej w w. X I. i X II.,kiedy prześladowano ich na zachodzie Europy w czasie wypraw krzyżowych. Jeszcze z czasów przedhistorycznych przechowały się wzmianki o żydach, tru-dnięcych się handlem niewolników w Polsce.W w. X III. żydzi otrzymali od Bolesława Wstydliwego przywilej z r. 1264, który zabezpieczył ichautonomię. Łączyli się oni w gminy, czyli zgromadzenia wokoło synagogi, albo szkoły. Miejsce ich pobytuzwało się okopiskiem i nie wolno im było granic swychsiedzib przekraczać.W wiekach średnich, gdy Kościół zapatrywał się napieniądz, jako na coś nieproduktywnego, i zabraniał odpożyczek pobierać wszelkich odsetek, żydzi byli prawie jedyni, którzy trudnili się handlem pieniężnym.Było to źródło ich zysku, ale zarazem powód nienawiści i pogardy względem nich u wszystkich innychwarstw ludności. Statuty królewskie zabraniały żydompożyczać pieniądze inaczej, jak na zastaw.Prócz tego trudnili się żydzi dzierżawą ceł, myt,nieraz nawet żup solnych i wsi, pod fałszywymi tytułami własności.Kazimierz W. otaczał opieką żydów. W w. X IV .i XV. sprawy żydowskie były rządzone przez urzęd224UKŁAD ETNOGRAFICZNY.ników królewskich, wojewodów, wraz ze starszyznążydowską w synagodze. Zresztą żydzi przeważnie bylibiedni i ciemni, a nadto pogardzani u ogółu chrześcijan.Pod koniec wieku XV. prześladowanie żydów naZachodzie sprowadziło nowy ich napływ do Polski.Na wiek X V I. i następne przypada rozkwit ich nauk,zamożności, a nawet organizacyi politycznej w Polsce,która, opierając się z jednej strony na nauce talmudy-cznej i zupełnej odrębności od chrześcian, z drugiejna wzorach współczesnych polskich, doprowadziła dozupełnej niezależności ich w Polsce. Żydzi mieli nawetswoje sejmiki i zjazdy generalne, osobno dla ziem Korony (Mało- i Wielkopolski, Rusi Czerwonej z Podolem,W ołynia i Ukrainy), osobno zaś dla Litwy.Żydzi płacili specyalny podatek na rzecz skarbu,t. zw. pogłówne (od każdej głowy). Opieka królów nadżydami kierowała się jedynie względami natury fiskalnej.W r. 1514 Zygmunt Stary ustanowił seniorem generalnym wszystkich żydów w Polsce, niejakiego Abrahama, rodem z Czech, w zamiarze prawidłowego i szybkiego ściągania podatków. Od niego więc odtąd zależało mianowanie rabinów, i t. p.Ale porządek ten niedługo się utrzymał. Sprzeciwili mu się sami żydzi, którzy z łatwo zrozumiałychpowodów, pragnęli większej samoistności swych gminod wpływu królewskiego. Zygmunt August zezwoliłw r. 1551 żydom wielkopolskim, a w r. 1569 żydomlwowskim, samym obierać sobie rabina — a wkrótcepozyskały to prawo i inne miasta. Tak więc gminy żydowskie były niezależne pod względem religijnym odwładzy królewskiej.Pod względem prawnym żydzi podlegali przepisom i sądownictwu wojewodów, ale ci ostatnimieli przepisaną sobie, instrukcyę, jak mają postępo-KOZACZYZNA.225wać z żydami, ażeby nie dopuszczać się na nich żadnych nadużyć i gwałtów, n. p. nie wolno było więzićżyda, jeżeli on stawiał poręczycieli i t. p.Wprawdzie konstytucye ścieśniały bardzo zakresswobód żydowskich, ci ostatni umieli jednak obchodzić je, zwłaszcza w zakresie handlu.W drugiej połowie wieku XVI. i na początkuwieku XV II. żydzi są na Ukrainie nietylko dzierżawcami karczem, myt, ceł, ale nawet i wsi.Zamożność ich jest tak znaczna, iż same zjazdy(sejmiki) żydowskie usiłują powściągać zbytek wśródwspółwyznawców, zakazują używania pewnych ozdób,szat kosztownych, i t. p. Polska staje się dla żydowstwacałej Europy środowiskiem i rozsadnikiem ruchu naukowego talmudycznego. W większych miastach, w Wilnie,Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Przemyślu, zakładają sięakademie żydowskie, do których zjeżdżają po naukężydzi z Niemiec i Włoch.Żydzi nietylko utrzymali swą odrębność organi-nizacyjną, ale nawet poczynili postępy umysłowe i handlowe w Polsce.§.Kozaczyzna.Na rubieżu pomiędzy forma-cyą etniczą, a warstwą społeczną, stoi ludność tak zw.kozacka.Pierwotnie sama nawet nazwa kozak ma znaczenie bardziej etnicze, aniżeli społeczne, dopiero później staje się pojęciem dla pewnej klasy ludnościw Polsce.Od wieków stepy, rozciągające się między Donem, Dnieprem a Dniestrem, aż po morze Czarne, byłysiedzibą koczowników. Były to plemiona tur§kie, jakPieczyngi, Połowce, czyli Kumanowie.Gdy Ruś sąsiednia wyrosła w państwo, niektóreplemiona turskie, jak Turoki, Czerkasy, Berendeje,trzymali się bliżej Rusi, aniżeli swoich pobratymców,WZROSTrotsw.15226UKŁAD ETNOGRAFICZNY.a nawet prowadzili w sojuszu z książętami ruskimiwalkę przeciwko pobratymcom.Po najściu Mongołów, część ich zasymilowała sięz Tatarami, część zaś uległa wpływowi wyższej cywi-lizacyi ruskiej i wsiąkła raz na zawsze w skład ludności kresowej. Zachowując swego ducha i obyczajeturańskie, przyjęła powierzchownie wiarę i język ruski.Mimo tego pozornego zesłowiańszczenia, tryb życiatej ludności był zawsze nawpół osiadły, nawpół koczowniczy. Odpowiadało to zresztą w zupełności charakterowi stepowych obszarów Ukrainy. A i ludnośćruska ulegała temu prądowi. — Wytworzyli się pośródniej tak zwani brodnicy, t. j. ludzie, lubiący wybiegaćw step i trudnić się rozbojem, oraz prowadzić życiekoczownicze.Na całą tę ludność stepową rozpowszechniła sięw w. XV. i XVI. nazwa Kozaki. Wyraz »kozak« jestpochodzenia turskiego i oznacza junaka. Przynieśli jąTatarzy i nazywali nią swoich koczowników. Od nichprzeszła ta nazwa i na ludność chrześcijańską, na»br o d n i e ze w a t a h i « , trudniące się walką z Tatarami.To, cośmy powiedzieli, wystarcza, aby określićetniczy charakter tjurkski, albo turański mieszkańcówUkrainy, który wsiąkł w pierwiastek etniczy słowiański,a przy sprzyjających warunkach terytoryalnych, przeniósł nawet charakter koczowniczy z plemion turań-skich na żywioł ruski i dał podścielisko do przyszłejwarstwy kozackiej.Nie była więc ona czysto słowiańskiego pochodzenia, ale miała w sobie domieszkę krwi turańskiej.Z czasem, skutkiem zesłowiańszczenia się tej ludnościi dopływu krwi obcej, charakter jej etniczy zatarł się.Natomiast na pierwszy plan występuje jej znaczenie,jako warstwy społecznej, żywiołu wojskowego, wyrosłego i wyhodowanego na stepach. Ale pierwiastek
[ Pobierz całość w formacie PDF ]