[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Â
Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca. Zwrot topograficzny w
badaniach literackich
«From a Poetics of Space to a Poetics of Site: a Topographical Turn in Literary
Research»
by Elżbieta Rybicka
Source:
Second Texts (Teksty Drugie), issue: 4 / 2008, pages: 21Â38, onÂ
Access via CEEOL NL Germany
Rybicka
Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca
El¿bieta RYBICKA
Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca.
Zwrot topograficzny w badaniach literackich
1
Zwrot przestrzenny
czy zwrot topograficzny?
Nadmiar zwrotów we wspó³czesnej humanistyce prowadziæ mo¿e do ich szyb-
kiej inflacji lub, jak sugeruj¹ inni, do dreptania w miejscu czy te¿ powrotów do
punktu wyjcia. W przypadku ostatnich przemieszczeñ zwrotu kulturowego,
ikonicznego, performatywnego mamy jednak do czynienia nie tyle z nastêpstwem
czasowym, co z symultanicznoci¹ i wzajemnymi przep³ywami. Sporód wymie-
nionych najbardziej k³opotliwy w polskim kontekcie wydaje siê w³anie zwrot
przestrzenny/topograficzny, w polskiej terminologii bowiem ¿aden z dwu warian-
tów nazwy nie zosta³ jeszcze ani ustabilizowany, ani nawet rozpowszechniony, a jego
status mo¿e byæ podawany w w¹tpliwoæ. Magdalena Marsza³ek uwa¿a na przy-
k³ad, ¿e zwrot topograficzny jest kwesti¹ dyskusyjn¹:
Pytanie, na ile zainteresowanie geografi¹ oraz technikami topo- i kartograficznymi two-
rzy nowy paradygmat w badaniach historycznych, socjologicznych czy kulturoznawczych
(
topographical turn
) jest dyskusyjne, natomiast ujmowanie geograficznej przestrzeni w ka-
1
Artyku³ jest czêci¹ wiêkszej ca³oci pt.
Geopoetyka. Przestrzeñ i miejsce we
wspó³czesnych teoriach i praktykach literackich
, w której znajd¹ szczegó³owe
rozwiniêcie w¹tki tu zaledwie zasygnalizowane, m.in. historia i ewolucja tego pola
badawczego, a tak¿e problem nowego regionalizmu, relacji miêdzy literatur¹
a geografi¹, kwestia przestrzeni w teoriach gender.
 Szkice
tegoriach kulturowych praktyk konstruowania terytoriów, to¿samoci i pamiêci sta³o siê
interdyscyplinarnym konsensem.
2
Jeli ujmowaæ zwrot przestrzenny/topograficzny jako zmianê paradygmatu, to
rzeczywicie takie sprofilowanie problemu mo¿e budziæ w¹tpliwoci. Okrelenie
tendencji badawczej mianem zwrotu niesie wszak¿e inne sugestie sugeruje
dynamikê dzia³ania, stan w procesie, punkt zwrotny i reorientacjê. I tak te¿ jest
chyba w przypadku zwrotu przestrzennego, wiêcej w nim jak na razie dyslokacji
ni¿ stabilizacji
3
. Choæ warto ju¿ na wstêpie zaznaczyæ, ¿e znajduje on swoje insty-
tucjonalne zakotwiczenie w brytyjskich i amerykañskich
place studies
, ma bran¿o-
we czasopisma (na przyk³ad Interdyscyplinary Studies in Literature and Envi-
ronment, Gender, Place and Culture), stowarzyszenia (na przyk³ad Institut
International de Géopoétique, Association for the Study of Literature and the
Environment). Sygna³em paradygmatyzacji zwrotu przestrzennego s¹ tak¿e mno-
¿¹ce siê subdyscypliny badawcze: od geografii humanistycznej, geografii kulturo-
wej, po antropologiê miejsca i przestrzeni, geokrytykê i geopoetykê
4
.
Te instytucjonalne czynniki stabilizuj¹ oczywicie reorientacjê, ale zarazem
konstytuuj¹ potencjalnie wspóln¹ przestrzeñ wymiany i dalszej cyrkulacji. Jeli
braæ pod uwagê atrakcyjnoæ dla badañ literackich, to najwa¿niejszy wydaje siê
potencja³ zawarty w nowym jêzyku i s³owniku, a tak¿e zwi¹zany ze zwrotem prze-
strzennym przep³yw konceptów. Dlatego bardziej ni¿ systematyka interesuje mnie
dynamika wspó³czesnych rekonfiguracji przestrzennych zarówno problemowych,
jak i dyscyplinarnych, trajektorie przemieszczeñ oraz aktywnoæ rozwojowa tego
obszaru zainteresowañ. Zwrot przestrzenny/topograficzny nie tylko bada bowiem
wspó³czesn¹ przestrzeñ w ruchu, ale i sam podlega nieustannie dyslokacjom.
Kwesti¹, na któr¹ chcia³abym zwróciæ uwagê, jest te¿ problem nomenklatury
i pytanie, czy reorientacjê zwaæ zwrotem przestrzennym (
spatial turn
) czy zwro-
tem topograficznym (
topographical turn
). Jakkolwiek ich zakres znaczeniowy jest
zbli¿ony, to ró¿ni¹ siê one pod wzglêdem uzusu terytorialnego. Pojêcia te roz-
przestrzeniaj¹ siê bowiem na ró¿nych terytoriach geograficznych,
spatial turn
2
M. Marsza³ek
Pamiêæ, meteorologia oraz urojenia. rodkowoeuropejska geopoetyka
Andrzeja Stasiuka
, w:
Literatura, kultura i jêzyk polski w kontekstach i kontaktach
wiatowych. III Kongres Polonistyki Zagranicznej
, red. M. Czermiñska, K. Meller,
P. Fliciñski, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznañ 2007. Jest to jedyny znany mi
artyku³ przywo³uj¹cy bezporednio kwestiê zwrotu topograficznego w kontekcie
polskiej literatury.
3
Dopiero jesieni¹ tego roku uka¿e siê pierwsza antologia tekstów zbieraj¹ca
dowiadczenia ró¿nych dyscyplin (antropologii, socjologii, nauk politycznych,
religioznawstwa,
cultural studies
) pod wspólnym has³em:
The Spatial Turn.
Interdyscyplinary Perspectives
, ed. by B. Worf, S. Arias, Routledge, London 2008.
4
The Anthropology of Space and Place. Locating Culture
, ed. by S.M. Low, D. Lawrence-
-Zúniga, Blackwell Publishing, Malden 2003;
La Géocritique. Mode demploi
,
ed. by B. Westphal, PULIM, Limoges 2000.
Rybicka
Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca
dominuje g³ównie w obszarach anglojêzycznych, co oczywicie zwiêksza jego moc
oddzia³ywania, natomiast
topographical turn
w rodowiskach niemieckojêzycz-
nych
5
.
Nie uzus terytorialny wydaje siê najwa¿niejszy, ale pragmatyka u¿ytkowania
we wspó³czesnym kontekcie. Zwrot topograficzny ma bowiem zdecydowanie wiêk-
szy i atrakcyjniejszy potencja³ semantyczny, zw³aszcza dla badañ literackich. Ety-
mologicznie topografia jako
topos graphos
opis przestrzeni ma solidniejsze uza-
sadnienie na gruncie literaturoznawstwa, nie tylko ze wzglêdu na bogat¹ i d³ug¹
tradycjê retoryczn¹. We wspó³czesnym krajobrazie mylowym topografia wspó³-
gra bowiem z przewiadczeniem o literackim i kulturowym wytwarzaniu przestrze-
ni. Doskonale rezonuje te¿ z innymi rodzinnymi pojêciami heterotopiami i to-
potropografi¹
6
, toponimi¹ i topologi¹, atopi¹, utopi¹ i dystopi¹, podmiotem ato-
picznym i atopizacj¹.
Z tych wzglêdów sk³onna jestem uznaæ zwrot topograficzny za lokaln¹ czy te¿
pozycyjn¹ odmianê zwrotu przestrzennego, lokaln¹, to znaczy odnosz¹c¹ siê do
domeny
graphein
, dziedzin przyznaj¹cych jêzykowemu ujêciu przestrzeni najwiêk-
sze znaczenie. Zwrot przestrzenny traktujê natomiast jako porêczn¹ formu³ê, od-
nosz¹c¹ siê do wspó³czesnego wzrostu zainteresowania przestrzeni¹ w ró¿nych
dyscyplinach i praktykach artystycznych. Pojêciami mo¿na oczywicie pos³ugi-
waæ siê wymiennie, z zastrze¿eniem jednak, i¿ wprawdzie dotycz¹ odmiennych
dziedzin i by³y obszarami zastosowania ró¿nych jêzyków to relacje miêdzy nimi
maj¹ obecnie charakter chiazmatyczny.
Trajektorie wyznaczane przez zwrot topograficzny prowadz¹ w ró¿ne teryto-
ria pisarstwa i badañ literackich. Gdyby przyk³adowo wskazaæ kilka kierunków
zainteresowania, by³by to z pewnoci¹ regionalizm, a zw³aszcza tak zwany nowy
regionalizm. Tradycyjnym polem jest spacjologia tematyczna (topiki spacjalne
domu, ogrodu, gór, pustyni itp.), reinterpretowana i czytana obecnie najczêciej
w perspektywie
gender
, postkolonialnej, etnicznej czy zwi¹zanej z konstruowa-
niem to¿samoci narodowej. Ta ostatnia kwestia zas³uguje zreszt¹ na osobn¹
uwagê tworzy bowiem rozbudowany dzia³ literackich krajobrazów ideologicz-
nych (badany szczególnie aktywnie w brytyjskich
place studies
) oraz kieruje uwa-
gê na wspó³czesne dyslokacje przestrzenne i to¿samociowe
7
. Kierunek ten wy-
nika z przekonania, i¿ literatura tworzy i transmituje narodowe krajobrazy i miej-
sca ideologiczne, czego doskona³ym przyk³adem jest literatura polska, która
5
Fundacyjnym tekstem jest artyku³: S. Weigel
Zum topographical turn. Kartographie,
Topographie und
Raumkonzepte in den Kulturwissenschaften
, Kultur Poetik 2002 nr 2.
6
To termin J. Hillisa Millera (J. Hillis Miller
Topograhies
, Stanford University Press,
Stanford 1995).
7
B. Sharrat
Writing Britains
, w:
British Cultural Studies. Geography, Nationality, and
Identity
, ed. by D. Morley, K. Robins, Oxford University Press, OxfordNew York
2001.
Szkice
wykreowa³a w XIX wieku narodow¹ topikê przestrzenn¹, ufundowan¹ na opozy-
cji miasta i wsi
8
.
O tym, ¿e kategorie przestrzenne mog¹ byæ atrakcyjnymi narzêdziami anali-
tycznymi w badaniu relacji pomiêdzy to¿samoci¹ narodow¹ a literatur¹ i to
nawet w tak wielkiej skali, jak kilkusetletnia historia literatury portugalskiej
wiadczy ksi¹¿ka Ewy £ukaszyk
Terytorium a wiat. Wyobra¿eniowe konfiguracje prze-
strzeni w literaturze
portugalskiej od schy³ku redniowiecza do wspó³czesnoci
9
. Praca
przedstawia dynamikê rozwojow¹ portugalskiej wyobra¿eniowoci przestrzennej,
ewoluuj¹cej od koncepcji terytorium narodowego jako obszaru, który na mocy
mitu religijnego (legitymizuj¹cego imperialny podbój) nale¿y nieustannie rozsze-
rzaæ przez rozpad owej wizji i poczucie marginalizacji terytorialnej po dwudzie-
stowieczny nomadyzm. Narodowa geografia mityczna jest interpretowana jako
narzêdzie s³u¿¹ce do utwierdzania poczucia to¿samoci w zwi¹zku z danym tery-
torium. Zaproponowane przez Ewê £ukaszyk przestrzenne instrumentarium po-
jêciowe (terytorium, granica, itinerarium, nomadyzm, diaspora, geografia mi-
tyczna) mo¿na potraktowaæ jako swego rodzaju nowoczesn¹ topikê,
loci commu-
nis
, które stanowi¹ obszar wspólny pisarstwa, historii literatury, badañ etnicznych
i mitologii narodowej.
Z³o¿on¹ i wielorako powi¹zan¹ z innymi obszarami kwesti¹ jest problem rela-
cji miejsca i literatury. W najwiêkszym skrócie mówi¹c, dotyczyæ on mo¿e zwi¹z-
ków pisarzy z konkretnymi miejscami: rodzinnymi lub zwiedzanymi w podró¿y.
Odniesienia miêdzy tymi miejscami a literatur¹ mo¿na opisaæ, jak czyni to Ro-
bert Packard, za pomoc¹ zapo¿yczonego z optyki terminu refrakcja, gdy zak³ada
siê, i¿ literatura jest pryzmatem, który przekszta³ca autentyczne
loci
w miejsca
literackie
10
. Mo¿na te¿ jednak uj¹æ tê relacjê w perspektywie geografii rodowisk
literackich, gdy konkretne miejsca staj¹ siê przestrzeni¹ twórcz¹, umo¿liwiaj¹c¹
dzia³alnoæ literack¹ czy artystyczn¹. Imponuj¹cym przyk³adem takiego podej-
cia jest ksi¹¿ka Shari Benstock
Kobiety z lewego brzegu
fascynuj¹ca opowieæ
o tym, jak lewobrze¿ny Pary¿ sta³ siê w pierwszych dekadach XX wieku miejscem
narodzin alternatywnej wersji modernizmu
11
.
8
Szerzej pisa³am o tym w ksi¹¿ce
Modernizowanie miasta. Zarys problematyki
urbanistycznej w nowoczesnej
literaturze polskiej
, Universitas, Kraków 2003, s. 48-53.
Zob. te¿: E. Ihnatowicz
Kiedy kamienica jest a kiedy nie jest
domem polskim
, w:
Obraz
domu w kulturach s³owiañskich
, red. T. D¹bek-Wirgowa, A.Z. Makowiecki, UW,
Wydzia³ Polonistyki, Warszawa 1997.
9
E. £ukaszyk
Terytorium a wiat. Wyobra¿eniowe konfiguracje przestrzeni w literaturze
portugalskiej od
schy³ku redniowiecza do wspó³czesnoci
, Wydawnictwo UJ, Kraków
2003.
10
Na przyk³ad R. Packard
Refractions. Writers and Places
, Carroll & Graf Publishers,
New York 1990, s. 3.
11
S. Benstock
Kobiety z lewego brzegu. Pary¿ 1900-1940
, prze³. E. Krasiñski,
P. Mielcarek, Sic!, Warszawa 2004.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]