[ Pobierz całość w formacie PDF ]
UNIVERSITATIS
ANNALES
*
CURIE- SKŁODOWSKA
LUBLIN –
POLONIA
VOL. LIX, Nr 4
SECTIO E
2004
1
Katedra Ł¹karstwa i Kształtowania Zieleni, Akademia Rolnicza w Lublinie
ul. Akademicka 15, 20-033 Lublin, Poland
2
Katedra Ekologii Roœlin, Uniwersytet Szczeciñski
Marianna Warda
1
, Maciej Rogalski
2
Zwierzêta na pastwisku jako element krajobrazu przyrodniczego
Grazing animals as an element of natural landscape
A
BSTRACT
. Human activity contributes to ecosystems and landscape transformation. The aim of
this paper is to determine the importance of grazing animals in forming and protecting the natural
landscape. The paper is a survey of the results of own and other authors' studies concerning the ef-
fect of various animals grazing on species diversity of the studied grassland communities. To study
sward species composition Braun-Blanquet and botanical-weight analyze methods were used. The
number of species (communities) and share of species (community) in the sample was a basis to
calculate the index of species (community) diversity. It was confirmed that sward grazing contrib-
uted to an increase of diversity and mosaic of sward. The number of species creating plant com-
munities has been growing. Knowledge of strategy and techniques of fodder getting by animals
can be used to protect the valuable worth but threatened biocenosis. Results of the studies carried
out in Œwina valley testify that extensive grazing by horses and cattle on salted meadows contrib-
uted to the protection of 21 plant species growing there, including the last stand of
Plantago
corono pus
L. and the protection of birds’ habitats. In the paper aesthetical and recreation impor-
tance of pastures was underlined and also the role of pasture management to keep the cultural
heritage, for example by restitution of local animal breeds.
K
EY WORDS
: grazing animals, landscape, biodiversity, nature protection, aesthetical and cultural value
Krajobraz jest całokształtem fizjonomii okreœlonego obszaru, bêd¹cym re-
zultatem podstawowych procesów biotycznych i abiotycznych oraz działalnoœci
człowieka [Kadelska 2002]. W obrêbie krajobrazu otwartego znajduj¹ siê ele-
Annales UMCS, Sec. E, 2004, 59, 4, 1985–1991.
MARIAE
Zwierzêta na pastwisku jako element krajobrazu przyrodniczego
1986
menty naturalnego œrodowiska przyrodniczego oraz elementy bêd¹ce wynikiem
działalnoœci ludzkiej. Wœród wielu form oddziaływania człowieka na œrodowi-
sko przyrodnicze zwracaj¹ uwagê te, które wynikaj¹ z rolniczego u¿ytkowania
gruntów. Powoduj¹ one przekształcenia naturalnych ekosystemów w agrobioce-
nozy i przyczyniaj¹ siê do synantropizacji krajobrazu. Dotyczy to głównie u¿yt-
ków zielonych, wykorzystywanych jako pastwiska. Dostosowanie elementów
kompozycji krajobrazu do charakteru oraz mo¿liwoœci œrodowiska przyrodni-
czego i geograficznego pozwala człowiekowi uzyskaæ ich harmoniê, a tym sa-
mym zapewniæ wysokie walory estetyczne. Obecnoœæ zwierz¹t na pastwiskach
pełni równie¿ rolê estetyzuj¹c¹ w krajobrazie.
Ró¿norodnoœæ warunków przyrodniczych, historycznych, społecznych i eko-
nomicznych przyczyniła siê do wykształcenia wielu systemów pastwiskowego
¿ywienia zwierz¹t, które w odmienny sposób wpływaj¹ na krajobraz i jego ce-
chy. Rolników specjalizuj¹cych siê w hodowli i chowie zwierz¹t, opartych na
paszach z u¿ytków zielonych, coraz powszechniej traktuje siê nie tylko jako
producentów ¿ywnoœci, ale tak¿e jako œwiadomych i aktywnych opiekunów
œrodowiska i krajobrazu przyrodniczego [Kozłowski 2002]. Obszary trwałej
roœlinnoœci s¹ czynnikiem stabilizuj¹cym procesy zmian œrodowiska przyrodni-
czego. Krajobrazowa i ochronna funkcja u¿ytków zielonych, a wiêc i pastwisk,
jest teraz bardziej rozumiana, doceniana i akceptowana przez społeczeñstwo.
Gospodarka pastwiskowa bywa te¿ porównywana z proekologicznymi i zrów-
nowa¿onymi systemami gospodarowania w agrocenozach. Obok zachowania
bioró¿norodnoœci gatunkowej i krajobrazowej oraz mo¿liwoœci rekreacji, wy-
mienia siê inne społeczne korzyœci, wi¹¿¹ce siê z pobytem zwierz¹t na pastwi-
sku, a dotycz¹ce prób rozwi¹zywania problemów społecznych [Porqueddu i in.
2003]. Właœciwa organizacja gospodarki pastwiskowej oraz wykorzystanie jej
potencjalnych funkcji krajobrazowych powinno wiêc uwzglêdniaæ powi¹zania
z innymi elementami gospodarki rolnej.
Z
AKRES PRACY
Praca jest wynikiem przegl¹du badañ własnych i innych autorów, dotycz¹-
cych roli pas¹cych siê zwierz¹t w zachowaniu ró¿norodnoœci flory i fauny
w krajobrazie, a tak¿e potrzeby prowadzenia wypasu w celu ochrony niektórych
gatunków. W badaniach składu gatunkowego runi wykorzystano metodê Braun-
Blanqueta oraz metodê analizy botaniczno-wagowej. Liczba gatunków (ewentu-
alnie zbiorowisk) oraz udział gatunku (zbiorowiska) w próbie stanowiły pod-
stawê do obliczeñ wskaŸnika ró¿norodnoœci gatunkowej (zbiorowiskowej). W
pracy podkreœlono równie¿ walory estetyczne i rekreacyjne terenów wypasanych
Zwierzêta na pastwisku jako element krajobrazu przyrodniczego
1987
oraz wskazano koniecznoϾ zachowania dziedzictwa kulturowego, np. przez re-
stytucjê lokalnych ras zwierz¹t.
W
YNIKI
Wypas jest istotnym czynnikiem decyduj¹cym o bogactwie florystycznym
i faunistycznym krajobrazu. Dotyczy to zwłaszcza coraz powszechniej stosowa-
nych ekstensywnych form pastwiskowego ¿ywienia zwierz¹t [Kostuch 1997;
Nösberger i in. 1994]. W takich warunkach wzrasta liczba gatunków roœlin
w zbiorowiskach (tab. 1). Na wypasanych u¿ytkach zielonych obserwuje siê
wiêkszy udział roœlin motylkowatych, ziół, a tak¿e gatunków chronionych i za-
gro¿onych. Sposób u¿ytkowania bardziej decyduje o składzie gatunkowym runi
(tab. 2) ni¿ nawet nawo¿enie azotem [Nielsen, Schierup 1997]. W badaniach
Wardy [1997] liczba gatunków współtworz¹cych ruñ była wiêksza po trzech
latach jej pastwiskowego u¿ytkowania ni¿ w roku zało¿enia pastwisk i wahała
siê w granicach 12–17 gatunków. Na pastwiskach bogatsza jest tak¿e awifauna,
wzrasta liczebnoœæ owadów i innych przedstawicieli œwiata zwierzêcego.
Ró¿ne systemy i techniki wypasu, wykorzystuj¹ce czêsto lokalne, zagro¿one
rasy i gatunki zwierz¹t, wywieraj¹ odmienny wpływ na florystyczn¹ i fauni-
styczn¹ bioró¿norodnoœæ krajobrazu [Rogalski i in. 1999, 2001]. Bogate kolory-
stycznie pastwiska, o mozaikowatej fizjonomii i wielogatunkowej runi, na któ-
rych przebywaj¹ ró¿ne gatunki i rasy zwierz¹t, w oddzielnych lub mieszanych
stadach, s¹ szczególnymi miejscami w agrocenozach (tab. 3).
Tabela 1. Wpływ metody u¿ytkowania runi na liczbê gatunków roœlin naturalnych zbiorowisk
u¿ytków zielonych [Nagy i in. 2001]
Table 1. The effect of the sward utilization method on the plant species number of natural grass-
land communities [Nagy et al. 2001]
Zbiorowiska stepowe
Steppe communities
Liczba gatunków roœlin
Number of plant species
Wypasane bydłem przez 3 lata
Grazed by cattle for 3 years
50
Wypasane bydłem i gêœmi przez 3 lata, a wczeœniej przez gêsi
w du¿ej obsadzie
Grazed by cattle and geese for 3 years, and previously by geese
at high stocking rates
43
Wypasane bydłem przez 3 lata, a wczeœniej wypasane przez 15 lat
przez gêsi
Grazed by cattle for 3 years, and previously by geese for 15 years
35
Wypasane owcami przez dziesiêciolecia
Grazed by sheep for decades
32
Koszone na siano od dziesiêcioleci
Cut for hay for decades
25
Zwierzêta na pastwisku jako element krajobrazu przyrodniczego
1988
Tabela 2. Skład gatunkowy runi (% wa¿ony s.m.) w zale¿noœci od sposobu jej u¿ytkowania
w latach 1992 i 1995 [Nielsen, Schierup 1997]
Table 2. Species composition of sward (% on DM basis) depending on the way of its use
in the years 1992 and 1995 [Nielsen, Schierup 1997]
Sposób u¿ytkowania
Way of use
Trawy uprawne
Cultivated grasses
Trawy dzikorosn¹ce
Natural grasses
Zioła
Herbs
1992
1995
1992
1995
1992
1995
Koszenie
Cutting
88
53
6
33
3
10
Koszenie + wypas
Cutting + grazing
81
75
9
12
7
9
NIR LSD p=0.05
4
10
4
8
3
6
Tabela 3. Pas¹ce siê zwierzêta a ró¿norodnoœæ florystyczna runi (œrednie z wybranych pastwisk
Wielkopolski i Pomorza Zachodniego za lata 1996–2002)
Table 3. Grazing animals and floristic diversity of sward (mean from chosen pastures
of Wielkopolska and Pomorze Zachodnie for the years 1996–2002)
Zwierzêta
Animals
Œrednia liczba roœlin
dwuliœciennych
Mean number of dicotyledons
plants
WskaŸnik bioró¿-
norodnoœci H
Biodiversity index
1996
2002
Bydło Cattle
HF
5
7
2,29
Jersey
3
6
2,44
Charolais (mamki z cielêtami)
(suckling cows with calves)
4
5
1,90
Limousine (mamki z cielêtami)
(suckling cows with calves)
9
12
3,07
Konie Horses
Koniki Polskie Polish Koniks
8
13
3,36
Kuce szetlandzkie Shetland ponies
7
12
2,80
Pełna krew angielska Full English blood
5
8
2,48
Owce Sheep
Wrzosówki
10
15
3,54
Dorset Horn – jagniêta lambs
7
9
3,23
Białogłowa – jagniêta lambs
5
7
2,23
Wypas mieszany Mixed grazing
Bydło + owce
Cattle + sheep
4
8
2,29
Bydło + konie
Cattle + horses
4
6
1,24
Pastwiska odzwierciedlaj¹ typow¹ florê i faunê zasiedlaj¹c¹ otwarte prze-
strzenie, dlatego wiele naturalnych krajobrazów i cennych stanowisk przyrodni-
czych ukształtowało siê w wyniku obecnoœci pas¹cych siê zwierz¹t. Zwierzêta te
Zwierzêta na pastwisku jako element krajobrazu przyrodniczego
1989
nie konkuruj¹ z rzadkimi i cennymi, dzikimi gatunkami flory, w efekcie czego
takie pastwiska w krajobrazie daj¹ wiêcej korzyœci od wysokowydajnej, ale ubo-
giej gatunkowo runi pastwiskowej. Nawet subtelne ró¿nice w skali kolorów,
fizjonomii pastwisk, kwater, grup, ras i stad pas¹cych siê zwierz¹t s¹ wa¿nym
komponentem ró¿nych agrocenoz. Silne zale¿noœci wykształcaj¹ce siê miêdzy
zwierzêtami a spasan¹ przez nie runi¹ znajduj¹ swoje odbicie w wielu eksten-
sywnych systemach wypasu, na przykład w leœno-pasterskich [Kostuch 1997].
Znajomoœæ techniki zdobywania pokarmu przez pas¹ce siê zwierzêta jest wy-
korzystywana w aktywnej ochronie cennych i zagro¿onych biocenoz, dlatego te¿
wypas zwierz¹t, na przykład owiec wrzosówek, jest coraz powszechniej stoso-
wany w ochronie muraw kserotermicznych [Jermaczek, Pawlaczyk 1999].
Dziêki temu zbocza pokryte takimi zbiorowiskami znowu ciesz¹ nie tylko bo-
gactwem florystycznym, ale tak¿e ró¿norodnoœci¹ i barwnoœci¹ œwiata owadów,
na przykład motyli. Powrót do ekstensywnych form wypasu koni i bydła na
nadmorskich ł¹kach zasolonych w delcie Œwiny pozwolił na zachowanie 21
gatunków słonolubnych roœlin naczyniowych, w tym ostatniego ju¿ w Polsce
stanowiska babki pierzastej (
Plantago coronopus
L.), a tak¿e na ochronê ptasich
siedlisk, miêdzy innymi wodniczki [S¹gin 1999]. W ten sposób, dziêki wypa-
sowi, zachowuje siê cenne przyrodniczo tradycyjne krajobrazy, wykształcone
przez pokolenia rolników i odgrywaj¹ce znacz¹c¹ rolê, nawet w skali wielkoob-
szarowej.
U¿ytki zielone spełniaj¹ tak¿e rolê estetyczn¹, zapewniaj¹c szereg przyjem-
nych dla oka wra¿eñ. Niezaprzeczalnie urokliwy jest widok pas¹cych siê w od-
dali stad zwierz¹t na zboczach górskich czy te¿ na ł¹kach w dolinach rzek nizin-
nych. Zwierzêta urozmaicaj¹ monotoniê krajobrazu rolniczego, wprowadzaj¹c
element ruchu. Ogrodzenia pastwisk, zwłaszcza wykorzystuj¹ce specjalne ga-
tunki krzewów czy te¿ nasadzenia kêp drzew dla wypoczynku i ochrony zwie-
rz¹t, to dodatkowy elementy urozmaicenia architektury krajobrazu [Schalitz i in.
1999]. Z drugiej strony sposoby pobierania paszy pastwiskowej decyduj¹ o wy-
gl¹dzie tych u¿ytków zielonych, sprzyjaj¹c mozaikowatoœci zbiorowisk roœlin-
nych (tab. 4).
Z gospodarczego punktu widzenia istnienie wielu sposobów wypasu, ró¿nych
gatunków i ras zwierz¹t oraz ró¿nych typów u¿ytków zielonych sprzyja rozwo-
jowi agro i ekoturystyki, które s¹ œciœle zwi¹zane z gospodark¹ pastwiskow¹
[Porqueddu i in. 2003]. W Alpach Francuskich i Pirenejach przez około 65%
pastwisk przechodz¹ œcie¿ki turystyczne. U¿ytki te s¹ wyposa¿one w schronie-
nia dla turystów, a w okresie zimowym słu¿¹ do uprawiania sportów zimowych.
W wielu krajach z wypasanymi u¿ytkami zielonymi zwi¹zane jest tak¿e ło-
wiectwo, stanowi¹ce dodatkowy dochód właœcicieli pastwisk.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]