[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Lidia Mierzejewska
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,
Instytut Geogra
fi
i Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej
Zrównoważony rozwój miasta:
aspekty planistyczne
Zarys treści:
Rozwój zrównoważony jest koncepcją, która wymaga realizacji na różnych
poziomach organizacji, począwszy od globalnego, a skończywszy na lokalnym. Niektórzy
badacze uważają wręcz, że to właśnie skala lokalna, a zwłaszcza skala miasta, ze względu
na funkcje miasta w sieci osadniczej i szeroki zakres oddziaływań na region bliższy i dal-
szy, jest najbardziej odpowiednia do realizacji tej koncepcji. Dotyczy to szczególnie miast
dużych, obszarów metropolitalnych, ale także tych średnich i mniejszych. Zrównoważony
rozwój miasta nie nastąpi jednak samorzutnie. Musi być odpowiednio zaplanowany, za-
równo w sferze społeczno-gospodarczej, przyrodniczej, jak i przestrzennej miasta. Taki
obowiązek w warunkach polskich narzuca przede wszystkim konstytucja RP, ale także
inne unormowania prawne. Wymaga to od władz miasta ustalenia odpowiednich celów
rozwoju zrównoważonego, wyboru sposobów osiągnięcia tych celów, monitorowania
osiąganych efektów itp. Wymaga zatem przyjęcia określonego modelu rozwoju zrówno-
ważonego, takiego jak np.
smart growth
.
Słowa kluczowe:
miasto, rozwój miast, rozwój zrównoważony, planowanie rozwoju
zrównoważonego, smart growth.
1.
Wprowadzenie
Antropocentryczny sposób patrzenia na świat spowodował, że pod koniec lat 70.
XX w. zaczęto zwracać uwagę na to, iż w dość krótkim horyzoncie czasowym
pojawić się może ogólnoświatowy kryzys, spowodowany nadmierną eksploata-
cją środowiska przyrodniczego i szybkim przyrostem ludności świata. Proble-
mom tym poświęcony był, opracowany w 1969 r., raport U Thanta oraz rapor-
ty Klubu Rzymskiego. Reakcją na takie katastrofi czne wizje było poszukiwanie
nowego modelu rozwoju, którego realizacja pozwoliłaby uniknąć opisywanych
w raportach niekorzystnych konsekwencji i prowadzić taką gospodarkę, która
zmniejszyłaby lub nawet wyeliminowała ryzyko podobnych kryzysów w przy-
szłości. Powszechnie uważa się, iż taki model wyprowadzić można z idei rozwoju
zrównoważonego.
Rozwój zrównoważony (ang. sustainable development) zdefi niowany został
w raporcie pt. „Nasza wspólna przyszłość” w 1987 r. przez ONZ-towską komisję
50
Lidia Mierzejewska
Brundtland jako proces, mający na celu zaspokojenie aspiracji rozwojowych obec-
nego pokolenia z zachowaniem możliwości zaspokojenia tych samych aspiracji
przez przyszłe pokolenia (WCED 1987). Jest to wciąż najbardziej popularna, lecz
jednocześnie najtrudniejsza w operacjonalizacji, z uwagi na duży stopień ogólno-
ści, defi nicja.
Bez względu na rozmaite trudności podejmowane są próby wprowadzania
w życie idei rozwoju zrównoważonego w różnych skalach przestrzennych, w tym
także, a może nawet przede wszystkim, w skali miasta, czyli tam, gdzie rozwój
taki wydaje się najbardziej potrzebny. Miasta są bowiem tymi miejscami na świe-
cie, w których kumulują się nie tylko korzyści, ale i niekorzyści związane z prze-
biegającymi procesami rozwoju, a także różnego rodzaju konfl ikty (społeczne,
przestrzenne itp.)
Rozwój zrównoważony konkretnej jednostki terytorialnej (miasta) jest proce-
sem, który należy odpowiednio zaplanować, gdyż wymaga właściwego przeniesie-
nia zasad rozwoju zrównoważonego na uwarunkowania rozwoju występujące na
danym obszarze, a następnie wyznaczenia celów takiego rozwoju oraz sposobów
osiągnięcia tych celów. Operacjonalizacja idei rozwoju zrównoważonego odbywa
się najczęściej poprzez opracowywanie, a następnie realizację w konkretnych wa-
runkach określonych modeli rozwoju zrównoważonego miasta.
Ponieważ rozwój zrównoważony wpisany jest do polskich aktów prawnych
jako zasada, którą należy respektować, planowanie rozwoju, zarówno przestrzen-
nego, jak i społeczno-gospodarczego polskich miast, powinno odbywać się przy
uwzględnieniu tej właśnie zasady.
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie planistycznych aspektów
rozwoju zrównoważonego w odniesieniu do miasta jako specyfi cznej jednostki
przestrzennej. Uwzględnione zostaną zarówno aspekty przestrzenne, realizowa-
ne poprzez planowanie przestrzenne, jak i aspekty społeczno-gospodarcze, ujmo-
wane w planowaniu strategicznym. Poczynione zostaną także odniesienia do tzw.
planowania zintegrowanego, które łączy w jednym ujęciu planistycznym aspek-
ty społeczno-gospodarcze i przestrzenne rozwoju. Zwrócona zostanie uwaga na
pewne propozycje rozwiązań, za pomocą których rozwój zrównoważony może
być wprowadzany w życie, zgodne z modelem smart growth, tj. jednym z bardziej
atrakcyjnych modeli rozwoju jednostek terytorialnych, zwłaszcza miast.
2.
Podstawowe założenia badawcze
Raport „Nasza wspólna przyszłość” był obszernym opracowaniem, w którym
sprawy pogarszającej się jakości i wielkości zasobów środowiska przyrodniczego
łączone były z rosnącymi dysproporcjami społecznymi i problemami biedy na
świecie.
Zgodnie z interpretacją przyjętą w tym raporcie, realizacja rozwoju zrównowa-
żonego wymaga (WCED 1987):
Zrównoważony rozwój miasta: aspekty planistyczne
51
–
zaspokojenia potrzeb ludności danego obszaru, w szczególności podstawo-
–
wych potrzeb osób biednych, żyjących w ubóstwie lub na skraju ubóstwa, któ-
re to kwestie powinny mieć nadany priorytet w polityce rozwoju, i
rozpoznanie ograniczeń narzucanych gospodarce przez środowisko przyrodni-
cze, mających na celu zapewnienie możliwości zaspokojenia potrzeb obecnego
i przyszłych pokoleń, przy czym ograniczenia te uwarunkowane są przez stan
technologii i organizacje społeczne.
Do podstawowych celów rozwoju zrównoważonego zalicza się zatem: (1) za-
spokojenie potrzeb ludności, (2) podtrzymywalność rozwoju oraz (3) sprawiedli-
wość wewnątrz- i międzypokoleniową (WCED 1987, Dresner 2004).
Chcąc prowadzić rozwój zrównoważony konkretnego obszaru, należy więc de-
fi niować cele rozwoju społeczno-gospodarczego, mając na względzie wymienione
powyżej cele podstawowe. Należy w tym miejscu podkreślić, że interpretacja roz-
woju zrównoważonego oraz szczegółowe cele rozwoju w poszczególnych krajach,
regionach czy miastach będą natomiast odmienne.
Jednym z najczęściej dyskutowanych w literaturze przedmiotu, a zarazem klu-
czowych zagadnień jest podtrzymywalność rozwoju, którą powszechnie interpre-
tuje się jako prowadzenie gospodarki „przyjaznej” środowisku przyrodniczemu.
Podtrzymywalność rozwoju
(ang.
sustainability
) defi niowana jest w ekonomii
środowiska jako „nieuszczuplanie kapitału środowiska przyrodniczego”, nazywa-
nego w ekonomii kapitałem naturalnym (WCED 1987) bądź też niepogarszanie
użyteczności (Pezzy 1992). Niepodtrzymywalna sytuacja ma miejsce wtedy, gdy
kapitał naturalny, rozumiany jako ogólna suma zasobów naturalnych, zużywa-
ny jest szybciej niż może być odnowiony. Wiązana więc być może z nadmierną
(rabunkową) eksploatacją środowiska przyrodniczego, prowadzącą do pogor-
szenia jakości i pomniejszania ilości zasobów środowiska przyrodniczego, czego
konsekwencją jest spadek użyteczności tych zasobów (utrata lub pomniejszanie
zdolności zaspokajania różnego typu potrzeb społeczno-gospodarczych). Niepod-
trzymywalny rozwój implikuje rozliczne problemy ekologiczne, z których najważ-
niejsze przedstawiono w tabeli 1.
Choć są to wszystko problemy określane jako „globalne”, to jednak mają one
najczęściej swe źródło w skali lokalnej czy regionalnej. Również w tych skalach
przestrzennych najbardziej odczuwalne są skutki zachodzących w środowisku
przyrodniczym zmian. Problemy te są zwykle efektem stosowanych rozwiązań
technologicznych czy też skumulowanym efektem indywidualnych decyzji (po-
wstających np. pod wpływem mody) mieszkańców danego miasta, regionu czy
kraju, ale równie często mogą pojawiać w wyniku złych decyzji podejmowanych
przez władze samorządowe różnego szczebla.
Rozwój zrównoważony interpretowany jest czasami w kategoriach pewnego
ładu, będącego efektem integracji pięciu ładów, czyli: (1) ekologicznego, (2) spo-
łecznego, (3) gospodarczego, (4) przestrzennego i (5) instytucjonalnego (Borys
1999, Kołodziejski 2000, Madej 2002). Podczas gdy trzem pierwszym z wymie-
nionych ładów poświęca się w literaturze przedmiotu dość dużo uwagi, to aspek-
ty przestrzenne rozwoju zrównoważonego są rzadziej poruszane. Wydaje się jed-
nak, że w przypadku planowania rozwoju zrównoważonego miasta wymienione
52
Lidia Mierzejewska
Tabela 1. Najważniejsze problemy ekologiczne w skali globalnej
Problemy
Skutki
obecność toksycznych substancji w atmosferze, wodzie i glebie (meta-
le ciężkie, dioksyny itd.),
zakwaszenie powodowane przez dwutlenek siarki, tlenki azotu i amo-
niak (kwaśne deszcze itp.),
nadmierna żyzność i skażenie wód gruntowych i powierzchniowych
spowodowane nadmiarem degradowanej materii organicznej,
Radiacja przemysłowa skala wykorzystania materiałów radioaktywnych,
wzrost promieniowania słonecznego w efekcie zmniejszenia powłoki
ozonowej (dziury ozonowej),
Zmiany klimatyczne efekt cieplarniany (zmiany temperatur, opadów i nasilenie się anoma-
lii pogodowych),
zmiany opadów spowodowane deforestacją i pustynnieniem,
Zniszczenie ekosystemów deforestacja powodująca erozję gleb i pustynnienie, a w konsekwencji
wymieranie gatunków,
gromadzenie odpadów, wiążące się z zajmowaniem przestrzeni
i zniszczeniem krajobrazu,
zachwianie równowagi i zniszczenie cennych ekosystemów wykorzy-
stywanych w działalności ludzkiej, prowadzące do zagłady niektórych
gatunków,
Hałas i wibracje
zmiany fi zjologiczne powstające w organizmach żywych,
Zniszczenie
bioróżnorodności
zmniejszenie stabilności ekosystemów, wynikające
z bioróżnorodności,
zmniejszenie różnorodności genetycznej (szczególnie w działalności
rolniczej),
Biotechnologia
nieprzewidywalne skutki wprowadzenia do ekosystemów gatunków
modyfi kowanych genetycznie,
Pola elektromagnetyczne
szkodliwy wpływ promieniowania elektromagnetycznego na organi-
zmy żywe,
Wyczerpywanie się
zasobów
bariera surowcowa dla tych rodzajów działalności, które funkcjo-
nują w oparciu o dany zasób (przede wszystkim surowce mineralne
i woda),
Tworzenie całkowicie
sztucznego środowiska
brak więzi społecznych, choroby cywilizacyjne itp.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Matczak 2000 (za Kozłowski 1991, Sklair 1994, Hannigan
1995, Matczak 2000 i in.).
aspekty są niezmiernie ważne, gdyż racjonalne z ogólnospołecznego punktu wi-
dzenia zagospodarowanie przestrzenne miasta decyduje w dużej mierze o spraw-
ności czy efektywności funkcjonowania całego systemu miasta, a tym samym
o możliwościach osiągania postępów w drodze do zrównoważonego rozwoju.
Jak wspomniano, rozwój zrównoważony może być realizowany w zasadzie
w każdej skali przestrzennej. Najbardziej korzystne jest jednak takie podejście,
w którym przyjęta skala odniesienia dotyczy terytorialnego systemu społecznego.
Innymi słowy, kiedy przedmiotem działań planistycznych jest terytorialny system
społeczny, czyli taki obszar, który zbiorowość ludzi trwale zamieszkuje, zagospo-
darowuje i kontroluje (Chojnicki 1999). Wydaje się, że tylko w tak pojmowanym
przedmiocie działań (system terytorialny) możliwe jest racjonalne planowanie
Zanieczyszczenie
środowiska
Zrównoważony rozwój miasta: aspekty planistyczne
53
i realizacja rozwoju zrównoważonego, o czym decyduje nie tylko całościowe
i funkcjonalne ujęcie przedmiotu działania, ale także ważne aspekty decyzyjne
dotyczące planowania, sterowania i kontroli. Wspólne zamieszkiwanie jakiegoś
terytorium przyczynia się z kolei do wspólnej odpowiedzialności za podejmowa-
ne działania, których skutki oddziaływają przecież przede wszystkim na lokalną
społeczność.
Terytorialnym systemem społecznym, charakteryzującym się pewną specyfi ką,
jest miasto, zwłaszcza duże. Specyfi ka ta wynika między innymi z charakteru re-
lacji systemowych. Chodzi w szczególności o liczne relacje wewnętrzne, wiążące
system, oraz o silne powiązania z otoczeniem, zwłaszcza z tym bliższym, czyli
ze strefą podmiejską miasta, ale także z dalszym, znajdującym się niejednokrot-
nie wiele tysięcy kilometrów od miasta, co przede wszystkim dotyczy miast me-
tropolii (Parysek 2005). Silne powiązania zewnętrzne sprawiają, że duże miasto
potraktować niekiedy trzeba nie tylko jako gminę miejską, ale również jako pew-
nego typu region (aglomeracja, region metropolitalny). W warunkach polskich
ani aglomeracja, ani region metropolitalny nie są z natury rzeczy terytorialnym
systemem społecznym ani też nie są jako taki system traktowane. Obszar taki jest
bowiem zamieszkiwany, zagospodarowywany i kontrolowany przez kilka (może
nawet kilkanaście) społeczności lokalnych, należących do różnych terytorialnych
systemów społecznych.
Inną charakterystyczną cechą miasta jest duże nagromadzenie i zagęszczenie
elementów antropogenicznych (sztucznych) w odniesieniu do przyrodniczych
(naturalnych). Wzajemne proporcje i zależności między tymi podstawowymi ele-
mentami struktury miasta tworzą specyfi czne środowisko życia człowieka. Nie
jest to więc środowisko przyrodzone, choć w różnym stopniu przekształcone, cza-
sami wręcz stanowiące zagrożenie dla życia i zdrowia mieszkańców oraz barierę
dla dalszego rozwoju miasta.
Specyfi ka miasta jako przedmiotu badań, zwłaszcza w aspekcie rozwoju zrów-
noważonego, wynika także z ogromnej presji, jaką wywiera gospodarka miasta
i życie mieszkańców na środowisko przyrodnicze. Presja ta jest przede wszystkim
pochodną liczby ludności zamieszkującej dane miasto i funkcjonujących na jego
terenie jednostek i struktur gospodarczych, ale oczywiście nie tylko. O wielko-
ści presji decyduje też postawa etyczno-moralna mieszkańców, ich stosunek do
przyrodniczych elementów lokalnego środowiska, świadomość ekologiczna, styl
życia, poziom konsumpcji itp., ale również sposób zabudowy miasta, wydajność
systemów transportu, stopnie i formy wykorzystania terenu, poziom zainwesto-
wania infrastrukturalnego, stopień zaawansowania technologicznego gospodarki
itp.
Z przedstawionych powyżej rozważań wynika, iż planowanie i realizacja roz-
woju zrównoważonego w terytorialnym systemie miasta jest ogromnym wyzwa-
niem, wymagającym szczegółowych analiz czynników i uwarunkowań rozwoju
oraz zaprogramowania i uruchomienia takich mechanizmów, które poprawią śro-
dowiska życia społeczności lokalnej oraz zapewnią podtrzymywalność rozwoju
miasta, zarówno w skali lokalnej (w granicach miasta), jak i regionalnej (obszar
oddziaływania, region).
[ Pobierz całość w formacie PDF ]