[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...
Page 1 of 4
pszczoły.pl>Dwumiesięcznik Pasieka Szukaj
W MOJEJ PASIECE ABECADŁO NAUKA W PASIECE CHOROBY W PASIECE PRODUKTY PASIECZNE ARCHIWUM
CHOROBY W PASIECE
W numerze
Wiosenne kłopoty z chorobą zarodnikowcową
Jedną z grup mikroorganizmów wywołujących
choroby u pszczół są pierwotniaki. Powodują
one najczęściej chorobę zarodnikowcowa,
rzadziej pełzakową i wiciowcową, sporadycznie
zaś wykrywana jest choroba hurmaczkowa.
Choroba zarodnikowcowa (nosemoza, choroba
sporowcowa), podobnie jak trzy pozostałe, jest
zaraźliwą chorobą dorosłych pszczół,
przebiegającą najczęściej w formie
przewlekłej, bez wyraźnie zaznaczonych,
charakterystycznych objawów. Wywołuje ją
pierwotniak
Nosema apis
, pasoŜyt
wewnątrzkomórkowy, który moŜe występować
w postaci wegetatywnej (jedynie w organizmie
pszczół) i przetrwalnikowej, czyli spor.
Ta ostatnia forma jest czynnikiem zakaźnym, zapewnia bowiem przeŜycie pasoŜyta w
środowisku zewnętrznym i umoŜliwia jego rozprzestrzenianie się między kolejnymi
Ŝywicielami pszczołami. Do ich organizmów spory dostają się wraz z pokarmem i
wodą. Miejscem pasoŜytowania i namnaŜania się pierwotniaka jest jelito środkowe. Pod
wpływem właściwości biochemicznych treści pokarmowej i soków trawiennych dochodzi
bowiem do kiełkowania spor. Proces ten polega na wydostaniu się ze spor tzw. nici
biegunowej, która przebija ścianę komórek nabłonka pokrywającego od wewnątrz jelito
środkowe. Za jej pomocą do zaatakowanych komórek przenika ze spor plazma z
dwoma jądrami i rozpoczyna się proces rozrodczy polegający na licznych podziałach.
Czas trwania jednego pełnego cyklu rozwojowego pasoŜyta, od wykiełkowania spor do
pojawienia się spor potomnych, zaleŜy od temperatury. Doświadczalnie stwierdzono, Ŝe
najkorzystniejsza dla namnaŜania się pierwotniaka jest temperatura 3035oC jego
cykl rozwojowy trwa wówczas 6 dni. Według nowszych danych, w optymalnych
warunkach nowe spory mogą się pojawiać juŜ po 4860 godzinach. Czas powstawania
potomnych spor zaleŜy równieŜ od tego, jaka ich ilość dostanie się do przewodu
pokarmowego pszczół im większa dawka spor połkniętych przez pszczołę, tym liczniej
i szybciej pojawiają się nowe. Inwazja pierwotniaka
N. apis.
na kolejne zdrowe komórki
odbywa się za pośrednictwem potomnych spor uwalnianych do światła jelita wraz ze
złuszczonym, martwym nabłonkiem. MoŜliwe jest równieŜ międzykomórkowe szerzenie
się pasoŜyta. Wówczas potomne spory kiełkują jeszcze wewnątrz komórki, w której
powstały, i atakują komórki sąsiadujące z macierzystą. Średnio po upływie ok. 2
tygodni od zakaŜenia całe jelito środkowe moŜe być juŜ objęte procesem chorobowym.
W jelicie środkowym pojedynczej pszczoły znajdowano do 250 mln. spor; wraz ze
sporami zawartymi w kale (jelito tylne) ich liczba moŜe być nawet dwukrotnie wyŜsza.
PoniewaŜ spory wraz z martwymi, złuszczonymi komórkami nabłonka dostają się do
światła jelita środkowego, a następnie są przesuwane do dalszych odcinków przewodu
pokarmowego, to właśnie kał chorych pszczół jest głównym rezerwuarem spor i
źródłem zaraŜenia dla kolejnych owadów.
Wydarzenia
Jubileusz profesora
Jerzego Woyke
Apimondia 2009
Kamiańskie klimaty
W mojej pasiece
Ul pobrudzony kałem. Symtomy nosemozy
Zdjęcie: Jerzy Marcinkowski
Zimowa pasieka
Drzewa i krzewy dla
naszej pasieki
Ul leŜak dla hobbysty,
cz. 1.
Moja metoda
zintegrowanej walki z
Varroa destructor
Pozyskujmy pierzgę
Kalejdoskop
Miody pitne, sycone
czy niesycone?
Z Pasieką w świat
4 000 000 kilo miodu
w 6 tygodni
Międzynarodowe
Kongresy
Pszczelarskie
Apimondii
Nauka w pasiece
Monitorowanie
mikroklimatu rodziny
pszczelej
system WMA, cz. 1.
Wszystko, co o
plastrze i wosku
pszczelim wiedzieć
naleŜy, cz. 4.
Czynniki sprzyjające rozwojowi choroby
Od intensywności namnaŜania się pierwotniaka w organizmie poszczególnych pszczół
oraz od liczby zaraŜonych owadów zaleŜy rozmiar niekorzystnego oddziaływania
pasoŜyta na całą rodzinę pszczelą.
Poza samym czynnikiem zakaźnym o poziomie poraŜenia rodzin decyduje równieŜ
szereg czynników środowiskowych. Podstawowym elementem kształtującym rozwój
nosemozy są warunki klimatyczne panujące w poszczególnych porach roku. Dlatego w
ciągu roku choroba pojawia się ze zmiennym nasileniem, które wykazuje pewną
charakterystyczną tendencję Za typowy przebieg choroby moŜna uznać niewielki
poziom infekcji latem, jesienią jej nieznaczny wzrost, określany jako
szczyt jesienny",
powtórne obniŜenie stopnia poraŜenia zimą i powolny wzrost wraz ze zbliŜającą się
wiosna. Wiosna jest porą gwałtownego wzrostu stopnia poraŜenia rodzin i największego
nasilenia choroby. Sezonowa zmienność nasilenia nosemozy w cyklu rocznym: wiosna
lato jesień zima odnotowano w badaniach prowadzonych na obu półkulach, w
róŜnych szerokościach geograficznych. Nieznaczne zaobserwowane róŜnice, wynikające
z odmiennych warunków klimatycznych, dotyczą momentu rozpoczęcia poszczególnych
etapów cyklu lub czasu ich trwania. Elementem najbardziej niezmiennym i
jednocześnie najbardziej charakterystycznym w rocznym obrazie przebiegu nosemozy
jest jej
szczyt wiosenny". Wynika on ze specyficznej sytuacji panującej po zimowli w
gnieździ rodziny pszczelej. W tym czasie bowiem w ulu liczebnie przewaŜają starsze
Pasieka poleca
Miód i produkty
pszczele dla zdrowia,
urody i podniebienia
Z pasieki do kuchni
Ptysie, sernik z pianką
Historia
Saga rodu Kurpielów
2010-01-13
Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...
Page 2 of 4
Kącik dla dziadków
i wnuczków
O pszczole, kociczce
Kundzi i kocurku
Tetroniuszu
pszczoły, które przez okres zimy zazwyczaj pozbawione są moŜliwości oblatywania się.
Gdy warunki zewnętrzne zbyt długo uniemoŜliwiają pszczołom loty, odchody wraz ze
skumulowanymi milionami spor są wydalane w obrębie gniazda, bezpośrednio na
plastry bądź na ściany ramek czy uli. Sprzyja to oczywiście rozprzestrzenianiu się
choroby w obrębie rodziny. Stwierdzono, Ŝe w badanych próbach pszczół pochodzących
z rodzin, które nie mogły się oblatywać w czasie zimy, 80% owadów było chorych,
podczas gdy wśród rodzin swobodnie się oblatujących zaraŜonych było tylko 40%. Tak
więc zimowe i wczesnowiosenne loty pszczół są bardzo waŜnym czynnikiem
redukującym poziom zakaŜenia sporami
N. apis
. PoniewaŜ u schyłku zimy rozpoczyna
się intensywniejsze czerwienie matek, od ilości spor znajdujących się w ulach zaleŜeć
będzie, jak duŜo młodych pszczół ulegnie zaraŜeniu. UwaŜa się, Ŝe wzmoŜony wychów
czerwiu wiosną, przy jednoczesnym ograniczeniu lotów oczyszczających, znacząco
wpływa na rozprzestrzenianie i nasilenie nosemozy. Natomiast w warunkach
swobodnych lotów pszczół wygryzanie się duŜej ilości czerwiu wraz z końcem zimy,
pozwalające na wymianę zakaŜonych pszczół na młode, zdrowe osobniki, jest
czynnikiem bardzo pomocnym w redukcji choroby.
Wielu autorów wskazuje na ścisły związek między warunkami Ŝywieniowymi a
rozwojem schorzenia. Rodziny pszczele, w których jesienią wystąpi niedostatek
pokarmu białkowego (pszczoły nie mogły więc zgromadzić w swoim ciele odpowiednich
zapasów białkowotłuszczowych), są bardziej podatne na nosemozę wiosną następnego
roku. Stwierdzono, Ŝe pszczoły karmione pyłkiem przed zaraŜeniem uzyskują lepszą
kondycję i dlatego są bardziej odporne na zakaŜenie, a te, u których doszło juŜ do
rozwoju pasoŜyta, Ŝyją dłuŜej w porównaniu z chorymi pszczołami (zaraŜonymi taką
samą dawką spor) pozbawionymi odpowiedniej ilości tego pokarmu.
Jednym z głównych czynników zwiększających zarówno częstotliwość występowania,
jak i stopień nasilenia choroby jest zimowanie rodzin na starych, zainfekowanych
sporami plastrach. Mimo Ŝe związek między przyczyna i skutkiem jest w tym wypadku
oczywisty, wciąŜ jest to jeden z najczęstszych powodów powszechnego pojawiania się
nosemozy w pasiekach. PoniewaŜ spory wydalane wraz z kałem w obrębie gniazd
pszczelich tak znacząco zwiększają ryzyko wystąpienia choroby, więc takŜe biegunki,
niezaleŜnie od przyczyny, jaka je wywołała, sprzyjają szerzeniu się choroby
zarodnikowcowej.
Kącik kolekcjonera
Rzeźby i figurki z
motywami
pszczelarskimi
Wpływ pierwotniaka
N. apis.
na pszczoły
PasoŜyt ten podczas swojego cyklu rozwojowego powoduje w komórkach nabłonka
jelita środkowego pszczół nieodwracalne zmiany. Badania cytochemiczne tych komórek
wykazały obniŜenie lub zupełny brak aktywności niektórych enzymów z grupy hydrolaz
oraz zmniejszenie ilości kwasu RNA, niezbędnego do prawidłowej syntezy białek.
Zaobserwowano pojawianie się w zaraŜonych komórkach odmiennych struktur,
niespotykanych w komórkach zdrowych pszczół. Następstwem zaburzeń w budowie i
czynnościach komórek wydzielniczych i regeneracyjnych nabłonka oraz obumierania
komórek wykorzystanych przez pasoŜyta jest brak trawienia i przyswajania pokarmu
przez ich Ŝywiciela, czyli pszczołę.
Proces chorobowy nie ogranicza się tylko do jelita środkowego, rzutuje bowiem na stan
innych struktur i organów wewnętrznych. W badaniach porównawczych nad składem
hemolimfy pszczół zdrowych i chorych stwierdzono u tych ostatnich mniejszą zawartość
aminokwasów, białka całkowitego i lipidów całkowitych. U chorych robotnic zmieniają
się proporcje pomiędzy nasyconymi i nienasyconymi kwasami tłuszczowymi, a takŜe
stan komórek
corpora allata
. Zmniejsza się teŜ ilość białek budulcowych w komórkach
ciała tłuszczowego. Ponadto pasoŜyt powoduje zmiany w komórkach gruczołów
gardzielowych robotnic, przez co upośledzone zostają ich zdolności wydzielnicze,
natomiast u matek dochodzi do zaniku komórek jajników. Efektem zmian
patologicznych na poziomie komórkowym są zaburzenia w metabolizmie i przebiegu
procesów fizjologicznych u chorych owadów. ZuŜywają one mniej tlenu i wody,
pobierają natomiast więcej pokarmu. Chore pszczoły Ŝyją od 10 do 27 dni krócej od
zdrowych.
Im intensywniej pasoŜyt namnaŜa się w danej
rodzinie pszczelej i im więcej osobników choruje,
tym bardziej widoczne staja się tego skutki.
PoniewaŜ chore robotnice wydzielają mniej
mleczka, jest to dla nich bodźcem do zaniechania
karmienia czerwiu i podejmowania innych prac
nawet o 10 dni wcześniej. UwaŜa się, Ŝe to
szybsze dojrzewanie fizjologiczne chorych pszczół
wiąŜe się równieŜ ze skróceniem ich długości
Ŝycia. Zmniejszenie ilości wydzielanego mleczka i
krótszy czas karmienia znacznie pogarszają
warunki wychowu czerwiu, co obniŜa kondycję
nowych pokoleń pszczół i ich liczebność.
Skrócenie długości Ŝycia pszczół i zmniejszenie
ilości wychowywanego czerwiu (nawet o 35%) to
podstawowe przyczyny słabego rozwoju chorych
rodzin nie tylko wiosną, ale praktycznie podczas
całego sezonu pasiecznego. Ten stan musi
odbijać się ujemnie na zdolnościach
produkcyjnych rodzin, w których obecny jest
pasoŜyt. Oczywiście zmniejszenie produkcji
miodu, wosku czy propolisu będzie
2010-01-13
Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...
Page 3 of 4
uwarunkowane stopniem poraŜenia danej rodziny
przez pasoŜyta, przy czym odnotowano, Ŝe
decydujący wpływ ma tutaj liczba zaraŜonych
robotnic.
Choroba sporowcowa stwarza jeszcze dodatkowe
zagroŜenia dla rodziny pszczelej, poniewaŜ są na
nią podatne równieŜ matki pszczele. Jednak nie wszystkie matki z chorych rodzin
ulegają zakaŜeniu. Zjawisko to tłumaczy się zachowaniem chorych robotnic, które nie
wchodzą w skład świty towarzyszącej matkom. Według niektórych badaczy istnieje
takŜe dziedziczna odporność matek na chorobę zarodnikowcową, gdyŜ w prowadzonych
przez nich badaniach pewna liczba matek, mimo sztucznego zakaŜenia, pozostała
zdrowa. Dane dotyczące częstotliwości występowania nosemozy u matek pszczelich
wskazują, Ŝe w co drugiej chorej rodzinie zaraŜona jest równieŜ matka. Pierwotniak nie
tylko skraca długość Ŝycia matek, lecz takŜe powoduje u nich degenerację jajników,
przez co uniemoŜliwia im pełnienie funkcji rozrodczych. Chore matki giną samoistnie w
niedługim czasie po zaraŜeniu (Ŝyją od 1 do 2 miesięcy) lub są wymieniane przez
pszczoły. Stwierdzono, Ŝe przyczyną padania ok. 60% matek w okresie od jesieni do
wiosny jest właśnie choroba zarodnikowcowa. UwaŜa się ją za jedną z głównych
przyczyn ginięcia matek w tym czasie i strat spowodowanych ich wymianą w rodzinach,
w których zostały juŜ zaakceptowane.
PoniewaŜ pierwotniak, zaburzając procesy odŜywiania pszczół, obniŜa ich kondycję, tym
samym osłabia ich naturalną odporność przeciwzakaźną. Niszcząc komórki nabłonka,
ułatwia przenikanie do hemolimfy innym organizmom chorobotwórczym (głównie
wirusom i bakteriom). W rodzinach, w których obecny jest ten pasoŜyt, moŜe dojść
takŜe do namnaŜania się wirusa wywołującego chorobę czarnych mateczników, wirusa
włókienkowego i wirusa Y, które dodatkowo mogą komplikować bądź zaostrzać przebieg
nosemozy. RównieŜ choroba pełzakowa występuje najczęściej w połączeniu z chorobą
zarodnikowcową.
Nosemoza odbija się nie tylko na prawidłowym funkcjonowaniu rodzin pszczelich. Przy
silnym poraŜeniu rodzin przebieg zimowli moŜe być niepomyślny, zakończony silnym
osłabieniem rodzin po pierwszych oblotach (nierzadko połączony z utratą matek),
prowadzącym nawet do całkowitej ich zagłady. Chore pszczoły wylatujące z ula na
wiosnę mają wówczas rozdęte odwłoki, często pobrudzone kałem. Nie mając siły
ponownie powrócić do gniazda, pełzają przed ulem z drŜącymi skrzydełkami. W ciągu
ostatnich kilku lat, z powodu krócej trwających zim i pojawiającego się często nagłego
ocieplenia wczesną wiosną, które umoŜlwia chorym pszczołom oddawanie kału na
zewnątrz uli, objawy biegunki (kał na plastrach, wewnętrznej ścianie ula, desce
wylotowej) nawet przy duŜym nasileniu choroby obserwowane są znacznie rzadziej.
Rozpoznawanie i zwalczanie choroby zarodnikowcowej
PoniewaŜ objawy nosemozy nawet przy jej postaci jawnej są mało charakterystyczne,
podejrzenie choroby naleŜy zawsze potwierdzić badaniami laboratoryjnymi. W
warunkach terenowych moŜna przeprowadzić próby, które pozwolą na uzyskanie
jedynie orientacyjnych danych o stanie zdrowotnym rodzin.
Jedna z nich polega na oglądaniu wypreparowanego przewodu pokarmowego pszczoły.
W tym celu odrywa się główkę pszczoły, a następnie trzymając owada za tułów i przedni
odcinek odwłoka pociąga się powoli za jego koniec. Jelito środkowe zdrowych pszczół
jest przezroczyste, z widocznym poprzecznym pofałdowaniem, koloru
brunatnoczerwonego lub jasnozielonego. U chorych pszczół jest białe lub
brunatnoszare, powiększone, a jego poprzeczne pofałdowanie jest niewidoczne.
Próba wodna polega na roztarciu w szklanej probówce przewodu pokarmowego z
niewielka ilością wody. Mlecznobiałe zabarwienie rozcieru świadczy o obecności spor
N.
apis
, natomiast przy ich braku ma on kolor zielonkawoŜółty.
Decydujące znaczenie mają jednak badania laboratoryjne. Do tego celu naleŜy pobrać
próbę pszczół (z kaŜdej rodziny oddzielnie) licząca około 50 osobników. Zaleca się
wprawdzie przesyłanie do badań pszczół z osypu zimowego, ale aby uzyskane wyniki
były bardziej miarodajne, lepiej jest pobrać próbkę Ŝywych pszczół z ostatnich plastrów
w gnieździe. Badanie polega na sporządzeniu wodnych rozcierów z całych odwłoków
bądź wypreparowanych przewodów pokarmowych (1 ml wody na 1 pszczołę),
przeniesieniu kropli na szkiełko podstawowe i oglądaniu jej pod mikroskopem w
powiększeniu 400600 razy. Preparaty moŜna sporządzać z kaŜdej pszczoły osobno
bądź z tzw. prób zbiorczych. Dokładność oceny poziomu poraŜenia zaleŜy od
zastosowanej metody liczenia spor. Do celów diagnostycznych wystarczy zsumować
liczbę spor z 10 pól i wyliczyć średnią dla jednego pola. Mniej niŜ 20 spor wskazuje na
słabe zaraŜenie rodzin pszczelich, od 20 do 100 na średnie, powyŜej 100 na silne.
Obecność spor
N. apis
w badanych próbkach powinna być dla pszczelarzy sygnałem do
zwrócenia większej uwagi na stan sanitarny pasiek. Podstawową sprawą przy
zapobieganiu tej chorobie i jej zwalczaniu powinny być zabiegi higienicznohodowlane,
czyli maksymalne ograniczanie potencjalnych źródeł. zakaŜenia pszczół. NajwaŜniejsze
czynności to umoŜliwienie rodzinom odbudowywania węzy, tak aby w ciągu sezonu
moŜna było wymienić jak najwięcej plastróww, zimowanie rodzin na takich plastrach,
które jeszcze nie były uŜywane, dezynfekcja plastrów wycofywanych po zakończeniu
sezonu, ramek po wyciętych plastrach oraz pustych uli. Szczególne środki naleŜy
przedsięwziąć w stosunku do rodzin, u których zaobserwowano biegunkę wystrzegając
się wykorzystywania ich plastrów w innych rodzinach. Rodziny takie najlepiej byłoby
przesiedlić do czystych uli na nowe plastry, wszystkie plastry powinno się wyciągnąć i
2010-01-13
Przy braku moŜliwości oblotu pszczoły
oddają kał wewnątrz ula. Odchody
zawierające spory pierwotniaka są
źródłem zakaŜenia dla kolejnej
generacji pszczół
Zdjęcie: Jerzy Marcinkowski
Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...
Page 4 of 4
przetopić a ul i całe jego pozostałe wyposaŜenie koniecznie oczyścić i wydezynfekować
np. przez opalanie. NaleŜy zdawać sobie sprawę, Ŝe skuteczne ich zwalczanie chorób,
za których rozwój odpowiedzialne są patogeny wytwarzające formy przetrwalnikowe,
moŜliwe jest tylko przy jak najdokładniejszym usuwaniu źródeł zakaŜenia.
Mimo Ŝe brak jest obecnie leku, który moŜna by było podać chorym rodzinom, zupełnie
niecelowe jest podawanie w miejsce fumagiliny preparatów przeznaczonych do
zwalczania innych chorób pszczół. Leki te działają bowiem na inne grupy organizmów
chorobotwórczych i nie hamują namnaŜania się pierwotniaka
N. apis.
Na razie
pozostaje więc pszczelarzom zapewnienie rodzinom jak najlepszych warunków
bytowych i Ŝywieniowych.
Pasieka 1/2003
Krystyna Pohorecka
««
powrót
©20032010 Dwumiesięcznik "PASIEKA" portal www.pszczoly.pl
2010-01-13
[ Pobierz całość w formacie PDF ]