[ Pobierz całość w formacie PDF ]
SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA
PWSZ im. J. A. Komeńskiego w Lesznie
Rok 2008, nr 6
*
MARIA MOLICKA*
TERAPEUTYCZNE FUNKCJE LITERATURY
T
HERAPEUTIC FUNCTIONS OF LITERATURE
Są większe przestępstwa niż palenie książek.
Jednym z nich jest nieczytanie ich
Joseph Brodsky
There are worse crimes than burning of books
One of them is not reading
Joseph Brodsky
Słowa kluczowe:
biblioterapia, funkcje literatury, czytelnictwo
Key words:
bibliotherapy, the functions of literature, reading
Streszczenie:
W artykule omówiono funkcje literatury oraz zanalizowano spadek czytelnic-
twa we współczesnych społeczeństwach i spowodowane tym konsekwencje. W części
prezentującej funkcję leczniczą literatury (biblioterapię) przedstawiono badania (angielskie
i amerykańskie) dotyczące jej skuteczności. Rezultaty leczenia tą metodą nie są jednoznaczne,
co uwarunkowane jest wieloma przyczynami, m.in. nieprecyzyjnym zdefiniowaniem pojęcia
biblioterapii. Autorka proponuje zdefiniowanie biblioterapii w aspekcie psychologii poznaw-
czo-behawioralnej, formułuje zadania i obszary oddziaływań, co umożliwi precyzyjniejsze
określenie przedmiotu badań.
Abstract:
In the article, the functions of literature are described and lowering level of reading
habits in contemporary societies are analyzed, as well as the consequences of this situation.
In the part of the article where the therapeutic function of literature (bibliotherapy) is
*
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. J. A. Komeńskiego w Lesznie, Instytut Nauk Eduka-
cyjnych.
28
M.
M
OLICKA
Terapeuteryczne funkcje literatury
described, British and American research concerning its effectiveness are presented. The
results of therapy using this method are not so straightforward, what depends on many factors
i.e.: imprecise definition of bibliotherapy itself. The author proposes the definition of
bibliotherapy in the aspect of cognitive and behavioral psychology, formulates the tasks and
spheres of its impact what enables to define the subject of research more precisely.
FUNKCJE SPOŁECZNE LITERATURY
S
OCIAL FUNCTIONS OF LITERATURE
Czytelnictwo jest zjawiskiem społecznym, zachodzi w zbiorowości, jest
formą komunikowania się. Odgrywa ono, o czym powszechnie wiadomo, ważną
rolę w kształceniu, a w samokształceniu jego rola jest fundamentalna. Autorzy,
nadawcy komunikatów, mogą oddziaływać na swoich odbiorców, na ich procesy
poznawcze, emocjonalno-motywacyjne, a nawet na ich zachowania społeczne.
Z kolei odbiorcy – poprzez preferencje czytelnicze – sygnalizują życzenia,
potrzeby, oczekiwania...
Literatura, jako przedmiot zainteresowania czytelników, była wielokrotnie
definiowana. Już jej najbardziej rozpowszechnione encyklopedyczne określenie
wprowadza w istotę zagadnienia – to „ogół wypowiedzi utrwalonych na piśmie,
związanych funkcjonalnie z różnymi zakresami życia zbiorowego” [Nowa 1998,
t. 3, 764]. Tak szeroko rozumianą literaturę dzielimy na piękną „dział piśmien-
nictwa obejmujący wypowiedzi o dominującej funkcji estetycznej, w opozycji
do typów wypowiedzi informacyjnych, dydaktycznych, naukowych, publi-
cystycznych itp.” [Nowa 1998, t. 3, 764] i teksty nieliterackie.
Literatura jest też szeroko rozpowszechnionym komunikatorem i w tej roli
pełni określone funkcje społeczne. W tym kontekście badacze zjawiska wska-
zują na „ogólne zadania i cele, dla których literatura jest wytwarzana,
rozpowszechniana i odbierana przez społeczeństwo – oraz rzeczywiste skutki
społeczne odbioru literatury, zarówno uświadamiane, jak i te nieuświadamiane”
[Wojciechowski 2000, 98]. Mówiąc o funkcjach społecznych głównie koncen-
trujemy się na motywach czytania literatury, czy – jak pisze J. Wojciechowski –
na czytelniczych nastawieniach wobec literatury. Istnieje wiele wyodrębnionych
motywów czytania. Opierają się one na schemacie potrzeb człowieka i analizie
specyfiki literatury. Za S. Siekierskim przyjąć można następujące funkcje
społeczne literatury [Wojciechowski 2000, 98]:
filozoficzno-społeczną,
estetyczną,
wychowawczą,
poznawczą,
emocjonalną,
werystyczną,
rozrywkową,
substytutywną.
•
Funkcja filozoficzna dotyczy konfrontacji obrazu świata wykreowanego
w dziele literackim ze światopoglądem odbiorcy.
•
Funkcja estetyczna odwołuje się do potrzeb estetycznych czytelnika,
dotyczy sposobu przekazu jej treści, formy.
S
CRIPTA
C
OMENIANA
L
ESNENSIA NR
6
29
•
Wychowawcza rola, to oddziaływanie oparte o idee, moralne, kształtowa-
nie wrażliwości oraz umiejętności wartościowania, także stymulowanie
myślenia twórczego.
•
Funkcja poznawcza polega na wszechstronnym i twórczym wzbogacaniu
świadomości w ogólnym wyniku procesu lektury.
Emocjonalna, jak sama nazwa mówi, polega na wzbudzaniu emocji.
•
Werystyczna to kopiowanie, odzwierciedlanie w literaturze rzeczywistości.
W antyku uważano, że zadaniem literatury jest naśladowanie rzeczywistości.
•
W opozycji do tego zadania pozostaje współczesna koncepcja literatury
implikująca fikcję literacką, jej symbolikę, metaforykę, refleksję. Istotną
funkcją literatury jest rozrywka, rekreacja, szeroko rozumiany ludyzm. Jej
celem jest dostarczenie rozrywki, dobrego nastroju.
Wreszcie funkcja substytutywna podkreśla rolę kompensacyjną, którą
pełnią postacie książkowe w relacji z odbiorcą. Literatura pełni rolę
zastępczą, kompensacyjną, często obronną wobec zagrożenia frustracją,
stymuluje marzenia na jawie, pozwala odroczyć gratyfikacje poprzez
utożsamianie się z wybranym bohaterem. Funkcję substytutywną można
także zaobserwować w snobistycznym dodawaniu sobie prestiżu przez
fakt posiadania książek, a nie czytania ich.
Korzystanie z takich mediów jak telewizja, film, komputer jest egalitarne
w przeciwieństwie do czytania literatury, która coraz bardziej staje się elitarnym
hobby.
Funkcja lecznicza literatury, przez wiele lat, była przedmiotem dyskusji
z uwagi na brak jednoznacznych wyników badań naukowych, co do rezultatów
jej stosowania. Dlatego wielu badaczy, jak wspomniany wyżej S. Siekierski,
pomijało tę funkcję w swoich rozważaniach.
Czytanie sprzyja refleksji, pogłębianiu introspekcji, wglądu we własne prze-
życia psychiczne. Stymuluje do odkrywania metafor i symboli. Daje wiedzę
o sobie i świecie, niesie nowe informacje, pobudza i intensyfikuje wyobraźnię,
fantazję. Literatura umożliwia poprzez narrację zrozumienie sensu życia, pozna-
nie wartości etycznych. Pełni, zatem ważną rolę w kształtowaniu i rozwoju
osobowości. Umożliwia zastępcze doświadczenie, jakie buduje czytelnik
w kontakcie z bohaterami literackimi. Zastępuje kontakty społeczne, jest ich
substytutem, ale jednocześnie pokazuje, jak ważne są relacje z innymi, a poprzez
identyfikację utrwala lub kreuje nowe wzory reagowania.
Czytanie umożliwia wejście w estetykę języka, odkrycie piękna słowa, jego
rytmu i głębi.
Literatura wyzwala emocje, pomaga w nazywaniu ich i radzeniu sobie z nimi
poprzez włączenie myślenia w procesy emocjonalne, rozszerza świadomość, co
do przyczyn ich powstawania, stymuluje empatię. Może powodować przyjemne
podniecenie lub wywoływać odprężenie. Pogodny nastrój wywołany lekturą
książki sprzyja budowaniu dobrego samopoczucia. Równie istotne są wzbudzone
przez czytanie silne, negatywne emocje, jak strach, gniew, nienawiść. Z uwagi
na intensywność oddziaływania jako postulat należy zgłaszać oczekiwanie
ograniczeń publikowania książek zawierających treści zachęcające do przemocy.
•
•
30
M.
M
OLICKA
Terapeuteryczne funkcje literatury
Walory literatury układają się w długą listę wskazującą doniosłość czytelnic-
twa w rozwoju psychicznym dzieci, budowania świadomości dorosłych oraz
kształtowaniu kultury całych społeczeństw. Z tego powodu tak ważną jest
refleksja nad aktualnym stanem czytelnictwa i rolą literatury w życiu współcze-
snego człowieka.
CZYTELNICTWO WE WSPÓŁCZESNYM SPOŁECZEŃSTWIE
R
EADING IN THE CONTEMPORARY SOCIETY
Badając czytelnictwo możemy odpowiedzieć na wiele pytań, które dotyczą
współczesnego społeczeństwa. Spośród zagadnień z obszaru czytelnictwa,
między innymi, dowiedzieć się można, kim są czytelnicy literatury, jakie są ich
czytelnicze motywacje, jakie teksty ich interesują, o jakiej treści, co decyduje
o zainteresowaniu daną pozycją książkową, jakie są rezultaty czytania... Pojęcie
czytelnictwa jest szersze od pojęcia czytelnictwa utworów literackich. Czytelnic-
two w latach 70 w Polsce określano na poziomie 34,7% populacji dorosłej;
oczywiście czytelnictwo literatury było znacznie mniejsze – stwierdza J. Woj-
ciechowski [2000, 101].
Frank Furedi, profesor socjologii na Uniwersytecie w Kent, w artykule
Gubimy zwyczaj czytania książek
pisze, że z dekady na dekadę spada czytel-
nictwo w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii, przy czym ten trend
szczególnie dotyczy literatury pięknej [Furedi 2004]. Na rynku księgarskim
wzrasta sprzedaż książek, co przeczy takim stwierdzeniom, jednak przy bliższej
analizie okazuje się, że głównie spada sprzedaż literatury pięknej, za to obser-
wuje się wzrost zainteresowania wszelkimi poradnikami, których jeszcze pięć-
dziesiąt lat temu prawie nie było. Czytelnicy poszukują książek, a właściwie
poradników o wychowaniu dzieci, o zdrowym odżywianiu się. Wysoko oceniane
są i znajdują wielu odbiorców przede wszystkim publikacje psychologiczne.
Czytelnicy poszukują wiedzy służącej poprawie jakości życia poprzez zmianę
siebie, rozszerzanie własnych umiejętności, nabywanie nowych kompetencji np.
kreatywnego myślenia, asertywności, radzenia sobie ze stresem itp. Dobrze
sprzedają się również reklamowane pozycje. Dobrym przykładem są książki
o Harrym Potterze, wzrasta popyt na te książki, przy jednoczesnym spadku
sprzedaży innych. Mitem okazało się przeświadczenie, że dzieci najpierw będą
czytały wspomniany bestseller, a potem sięgną po inne książki, bo nie sięgają
[Furedi 2004].
Ceną obniżania się poziomu czytelnictwa, w opinii cytowanego badacza, jest
spadek poziomu wykształcenia studentów, w czym mają swój udział wykładow-
cy akademiccy i nauczyciele. Nie oczekują oni, że studenci czy uczniowie prze-
czytają całe książki, zlecają czytanie fragmentów, rozdziałów. Dlatego na wielu
uczelniach czytanie tylko niektórych wybranych rozdziałów książek nazywa się
„najlepszą praktyką” i nie mobilizuje się studentów, by czytali „od deski
do deski”. Książka traktowana jest instrumentalnie w zależności od tematu
seminarium, przy czym nie dotyczy to tylko książek naukowych. Również na
S
CRIPTA
C
OMENIANA
L
ESNENSIA NR
6
31
wydziałach humanistycznych w podobny sposób przerabia się klasykę. Nauczy-
ciele z kolei wykorzystują literaturę, by na jej podstawie uczyć gramatyki
czy przygotowywać uczniów do egzaminów testowych. Praktyki te nie są
naganne same w sobie, jednak utrwalają traktowanie literatury jako narzędzia
potrzebnego do wykonania określonej pracy, co ilustruje zmianę podejścia
do czytania literatury pięknej [Furedi 2004]. Ten „nowy” sposób myślenia
o literaturze, bardzo pragmatyczny, by nie rzec utylitarny, zaczyna dominować
w podejściu do czytania. Skutkiem zaniku czytelnictwa jest katastrofalny stan
edukacji; połowa studentów wymaga pomocy w wypowiadaniu się pisemnym,
ustnym, także w matematyce [Henry 2006]. Dzieje się tak, gdyż młodzież nie
czyta dla przyjemności, lecz dla celów edukacyjnych [Lau 2004; Cassidy 2005].
W latach 1982 i 1992 w USA przebadano 17 tysięcy dorosłych (była to
próba reprezentatywna) w aspekcie czytelnictwa i porównano uzyskane wyniki.
Zaobserwowano spadek czytelnictwa we wszystkich, szczególnie w młodszych,
grupach wiekowych. W ciągu ostatnich dwudziestu lat w grupie wiekowej
18–24 lat zanotowano spadek czytelnictwa aż o 28%. Dawniej osoby właśnie
w tym przedziale wiekowym szczególnie interesowały się literaturą, teraz
najrzadziej sięgają po powieść. Od 1982 roku stwierdzono ogólne obniżenie
się czytelnictwa o 10%. Interesujące jest to, że dawniej po książkę najczęściej
sięgała grupa najbardziej wykształcona, teraz czyni to najrzadziej. Spadek czy-
telnictwa w tej grupie był najwyższy i wyniósł 15,4%.
W innym badaniu porównano rodzaj wybieranych książek przez młodego
czytelnika w 1971 roku i obecnie. Dawniej czytano klasykę młodzieżową, obec-
nie Harry’ego Pottera, horrory, literaturę fantasy [The books 2008]. Harry Potter
zdominował, zmonopolizował rynek. Tak dawniej, jak i dzisiaj, dziewczynki
wybierają tematykę dotyczącą przyjaźni i romansów, a chłopcy cenią sobie
wartką akcję i przygody [Hill 2002].
By zachęcić do czytelnictwa biblioteki podejmują różne strategie. Jest to
zadanie bardzo trudne ze względu na hegemonię mediów wizualnych, które
zapewniają szybką satysfakcję i nie wymagają wysiłku intelektualnego. Dzieci
za sprawą rodziców i nauczycieli czytają do około 12 roku życia, potem książka
traci dla nich znaczenie [The books 2008].
Podobne zjawisko spadku czytelnictwa występuje również Polsce. Nie
znaczy to, że dzisiaj ludzie czytają mniej. Na rynku wydawniczym permanentnie
pojawiają się nowe pozycje książkowe, coraz więcej sprzedaje się różnych
czasopism. Nie czyta się mniej, czyta się inaczej, fragmentarycznie. Czytelnicy
z różnych powodów sięgają po inne książki.
Szukając wyjaśnień zjawiska spadku czytelnictwa literatury pięknej najczę-
ściej wskazuje się na mass media – telewizję, internet. Dzieci rosną w kulturze
obrazu. Jak podaje „BBC News”, w Wielkiej Brytanii 42% dzieci w wieku
poniżej 5 lat ma w swoim pokoju odbiornik telewizyjny, a 50% odtwarzacz CD.
Zmiany cywilizacyjne, które dokonują się głównie za sprawą nowych technolo-
gii, mają wpływ również na rolę, jaką pełni książka. Informację zapewnia
internet, a wiedzę o innych, o sobie odnajduje się w poradnikach, czasopismach,
a nie na kartach utworu literackiego.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]