[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ANNALES
UNIVERSITATISMARIAECURIE-SKŁODOWSKA
LUBLIN–POLONIA
VOL.XX/XXI
SECTIOFF
2002/2003
MuzeumHistoriiMiastaŁodzi,Łód¹
JERZYWEINBERG
AleksanderBronikowskiahistoria—naprzykładzie
jednejpowie±ci
AleksanderBronikowskietl’histoire—exempled’unroman
Kontredans
1
,flirtczygalwanizowanietrupa?—ototrzy,dowyborualbo
wszystkierazem,mo»liwo±cijakiezawszestaj¡przedartyst¡zmierzaj¡cym
tworzy¢dziełohistoryczne.Nienale»ykry¢si¦zestwierdzeniem,i»zawszete»
jesttosytuacjawznacznymstopniupodejrzana,bowiempisarzpisz¡cypowie±¢
czymalarzmaluj¡cyobrazzgórys¡skazaninagr¦zhistori¡,gdziestron¡
prowadz¡c¡jestonawła±nie.
Przedstawi¢wydarzeniedziejowetakim,jakimbyłowrzeczywisto±ci,nie
sposób—trzebaby»y¢wtamtejepoce,alewówczasdziełoniebyłobyhisto-
ryczne.Metodadokumentalna,opieraj¡casi¦naantykwarycznymposzukiwaniu
iprzetrz¡saniu¹ródeł,jestzawodnaliteracko,bodziełonamodł¦kronikipowstaje
nieo»ywione.Podobnieta,któr¡—wimi¦„nieprawdy”potrz¡saj¡ccał¡Europ¡
—głosił„kulawybo»ekSzkocji”:fikcjaokazywałasi¦litylkoszmink¡,coani
najot¦nieprzyczyniałosi¦do„prawdziwego”obrazuprzeszło±ci.
Obiezatems¡fałszerstwem,aprawdziwiehistorycznyspórpomi¦dzyJózefem
I.KraszewskimaMichałemGrabowskim
2
byłfars¡.Je»eli„prawd¡”wdziele
1
Terminu„kontredans”u»yłL.Liberawksi¡»ce
JuliuszaSłowackiego„Podró»doZiemi
wi¦tejzNeapolu”
,Pozna«1993,s.17—wodniesieniudobadaczytegopoematu.
2
Zob.A.Bar,
Wst¦p
[w:]J.I.Kraszewski,
Zygmuntowskieczasy.Powie±¢zroku1572
,BN
I,91,Kraków1926,s.III–IV,VI–IX,IX–XIII.
2
JERZYWEINBERG
historycznymjestkostium„zepoki”,towówczasMariackiołtarzWitaStosza
jest„histori¡”zXVwieku.
Ostatecznie—zdwojgazłego—mo»elepszym„sposobemnahistori¦”
pozostanieposługiwaniesi¦fikcj¡,wka»dymraziest¡dowetriumfyWaltera
Scottawykraczaj¡ceswoimzasi¦giempozanaszkontynent.
3
PrzedwojennyautormonografiiAleksandraBronikowskiego,kre±l¡ccharak-
terystyk¦jegopowie±ciopisarskiejmetody,napisał:
Uciekaonodszarzyznydniacodziennegowegzotyczny,czarowny±wiatzłudze«imarze«
jednocze±nieza±walczyonajwy»szeprawdywfilozofiiczymistyce.[...]Wtymdualizmiete»
tkwipsychologicznagenezawalterskotowskiejpowie±cihistorycznej,tajemnicajejpowodzenia.
RomansWalteraScottazaspokajaromantycznygłódwra»e«,daj¡cfikcj¦niezwykłego±wiata,
równocze±nieza±,opieraj¡csi¦naznanychfaktachdziejowych,zdobywasobiepozoryprawdy.
Ofiaruj¡cpubliczno±ci
maximum
prawdopodobie«stwastanowionzrozumiał¡reakcj¦przeciw
pseudohistorycznymelukubracjompanideGenlisczyCramera,którychfałszeniemogłyju»
zwie±¢najbardziejnawetłatwowiernegoczytelnika.Nicdziwnegoprzeto,»eposypałysi¦wnet
na±ladownictwaiprzeróbki,»ezapanowałogólnyentuzjazm,któregowyrazembyłyrecenzje,
wynosz¡cepodniebiosakulawegobo»kaSzkocji.[...]Metodao»ywianiadziejówinnabyła
uobuautorów.Scotthistori¦polityczn¡uwa»ałzatłoromansowychperypetyjiichpodmalowanie,
naktórymosnuwałlosyprywatnegobohatera,nieznanegooficjalnymdziejom.Bronikowski
przeciwnie,schlebiaj¡cpsychologiinaiwnegoczytelnika,cowromansieszukazawszeiprzede
wszystkimprawdziwegozdarzenia,zakanw¦swychpowie±cibrał»yciepubliczneijegoaktualnie
wa»newypadki,akcj¦umieszczałwogniskutego»ycia:nadworzekrólewskim,apostaci
przejmowałgłówniezdziejów—ichprzygodyodpowiadaj¡wzupełno±cirelacjomkronik,ich
intrygis¡uwiarygodnioneaktamikancelaryj.[...]WtensposóbstworzyłBronikowskinowy
gatunekhistorycznegoromansu:romansdokumentarny.
4
Doowegotrafnegoaprecyzyjnegowywodumo»najedyniedoda¢,i»histo-
rycznepowie±ciAleksandraBronikowskiego—jako»eniepozbawionemimo
wszystkowidowiskowo±ci—maj¡wsobieco±zSzekspirowskichdramatycz-
nych„kronikkrólewskich”:tuwizjaprzeszło±ciprzedstawiasi¦równie»jako
ci¡gwypadkówsprzyjaj¡cychdziałaniombohaterów„intensywnych”.wiadczy
3
Zob.A.E.Odyniec,ListdoJ.KorsakazWeimaruz28.8.1829[w:]
Listyzpodró»y(wybór)
,
BNI,117,Lwów[br],s.71;Z.Krasi«ski,ListdoW.Krasi«skiegozFlorencjiz26.1.1836[w:]
Listy.Wybór
,BNI,282,Wrocław–Warszawa–Kraków(1997),s.169–170;A.Tretiak,
Wst¦p
[w:]
W.Scott,
Waverley
,BNII,56,Kraków(1929),XLIX–L,LI–LII.
4
L.Rath,
AleksanderA.F.Bronikowski,Rozdziałzdziejówpowie±cipolskiej
,Lwów1937,
s.47–50iprzyp.5;zob.A.Bar,
BronikowskiAleksanderAugustFerdynand
(1783–1834)[hasło
w:]
PolskiSłownikBiograficzny
,Kraków1936,t.II,s.466–467;
NowyKorbut.O±wiecenie
(Warszawa)1966,t.IV,s.323podajerokurodzeniapisarza1787.OA.Bronikowskimpisali
m.in.:J.Krzy»anowski,
Zdziejówwalterskotyzmupolskiego
,„Przegl¡dWspółczesny”1933,nr130,
t.XLIV,L.Rath,
AleksanderBronikowski.Próbasyntezywsetn¡rocznic¦±mierci
,„RuchLiteracki”
1934,nr1;M.Gembarzewski,
PoprzednicyConrada
,„Prostozmostu”1935,nr14,s.4;W.K¨uhne,
A.BronikowskiundW.Scott.EinBeitragzurGeschichtederRomantik
,„Zeitschriftf
¨
urSlavische
Philologie”1936,s.283–315;W.Wiewiórowa,
A.Bronikowski—Polakpisz¡cyponiemiecku
,
„Przegl¡dZachodni”1952,nr11–12.
ALEKSANDERBRONIKOWSKIAHISTORIA...
3
otymju»samzamysł,cz¦±ciowozrealizowany,cyklupowie±cizdziejówpol-
skich,uprzedzaj¡cegopodobneprzedsi¦wzi¦cieJózefaI.Kraszewskiego.
5
Odt¡d
te»igraszkizhistori¡b¦d¡najmocniejsz¡stron¡naszejdziewi¦tnastowiecznej—
a»poSienkiewiczowskierealizacjepowie±ciowe—literatury.
Przywołanemuprzedmomentemautorowimonografiizdajesi¦te»nieco
przeczy¢wypowied¹samegoAleksandraBronikowskiego:
[...]sposóbszkockiegoautora,przyozdabianiawydarze«przeszło±cikwiatamiswegodowcipu
zanajlepszyinajszykowniejszydotegorodzajuutworówbyd¹uznaj¦;ipow¡tpiewaj¡c,azali»
nast¦pnymczasomudasi¦takpr¦dkowynale¹¢co±lepszego,postanowiłemtrzyma¢si¦gozawsze.
6
Owo„trzymaniesi¦”szkockiegoMistrzanieodparcieprzywodzinapami¦¢
zdaniezesławnejrozprawypó¹niejszegonaszegoznakomitegouczonego,odno-
sz¡cesi¦doodwawiekibezmaławyprzedzaj¡cegoAleksandraBronikowskiego
poety:
róduczniówina±ladowcówMarinaMorsztynowinale»ysi¦miejscejednozpierwszych;
nietyledlawłasnychzalet—takdalekoza±lepienienaszei±¢niepowinno,—iledlamało±ci
tych,którzyznimwjednymstan¦liszeregu.Maodinnychwi¦cejwdzi¦ku,wi¦cejsmaku,wi¦cej
zdrowegoijowialnegodowcipu,aje±liniewi¦cejartyzmu,—botegoj¦zykniewydoskonalony
jeszczeniedozwalał,—towi¦cejartystycznejmiary;słowemmateryałnapoet¦,który,gdybysi¦
byłurodziłwojczy¹nieTassalubRonsarda,byłbywszystkichSeicentystówwk¡tzap¦dził.
7
Nietrzebapodkre±la¢jakcenneilustracyjnieznaczeniematenust¦p—mimo
wszystkichró»nic—dlastanowiskaAleksandraBronikowskiegowobecWaltera
Scotta.
Jestte»wypowied¹,tymrazemanonimowegowspółczesnegonaszemupi-
sarzowiniech¦tniedo«usposobionegorecenzenta,którazewzgl¦dunaswoj¡
ucieszn¡kuriozalno±¢wartajestprzytoczenia:
Jakoprozaistaniemiecki,nale»yondotychdo±¢licznychdzisiajpisarzy,coupodobaniemaj¡
wdługichfrazesach,zpodwójn¡ipotrójn¡interkallacy¡parentezów;którysposóbzaisteaniuchu
aniłatwemuzrozumieniuniedogadza.
8
ByłzapewneAleksanderBronikowskiniebywaledowcipnymczłowiekiem,
jestbowiemotowrzeczonejjego
Przemowie
,przezcałyswójci¡gnosz¡cej
charakterzajadłejobronyprzedzarzutemna±ladowaniaWalteraScotta,fragment
którytejobron
ieprzeczy:
5
Zob.L.Rath,
op.cit.
,s.199–200.
6
A.Bronikowski,
Przemowa
,[w:]
HippolytBoraty«ski.Romanshistoryczny[...]Tłómaczo-
nyzNiemieckiegoprzezJ[ana]K[azimierza]O[rdy«ca]
,WWarszawie[...]1828–1829,s.XVII–
XVIII.Wszystkiecytaty„zepoki”zachowuj¡pisowni¦oryginału.
7
E.Por¦bowicz,
AndrzejMorsztyn,przedstawicielbarokuwpoezjipolskiejprzez
...,[w:]
RozprawyAkademiiUmiej¦tno±ci,WydziałFilologiczny,SeriaII,t.VI,Kraków1894,s.313.
8
MałaEncyklopedyaPolska
,Leszno1834,z.I,s.68–69,za:L.Rath,
op.cit.
,s.137iprzyp.
15.
4
JERZYWEINBERG
Alepowi¢zapewneniejeden,»eczyli»ta»samaprzemowaniejestpodobnie»wzi¦tazWaltera
Skotta,iniejestlina±ladowaniemrozmówKapitanaClutterbucka?
9
Takarozbrajaj¡ca,a»doefekciarstwast¦»onaautoironiabyłazabiegiem,który
gwarantowałdu»¡mo»liwo±¢odporuwszelkichataków.
Najwi¦cejwła±niezarzutówna±ladowaniaszkockiegopisarza±ci¡gn¦łana
jejautorapowie±¢oKazimierzuWielkimiEsterce.
10
Autorinnejjeszcze,
równie»anonimowejrecenzji,wyra»asi¦otejpowie±cipochlebnie,uwa»aj¡c
i»AleksanderBronikowski:
[...]dałpozna¢zjednejstronygruntown¡znajomo±¢historiiojczystej,azdrugiejlekko±ci¡
stylu,pi¦kno±ci¡itrafno±ci¡woddaniucharakterów,anadewszystkowmalowaniunami¦tno±ci
zachowa¢umiałgodno±¢osóbdziałaj¡cym:jaknp.wnowellipt.
KazimierzWielkiPiast
,gdzie
charaktertegoMonarchy,cho¢ci¡glezbytnieprzywi¡zaniedopłcipi¦knejwskazuj¡cy,nie
dozwalajednak»etemupop¦dowinachwil¦zaciemni¢tychwszystkichprzymiotów,któremu
nazwiskowielkiegoupotomno±cizjednały,aobokczułegonawdzi¦kiniewie±cieczłowieka
znajdujemyzawszetegoWielkiegoPiasta,któregopełnedobrodziejstwrz¡dy,Polskajeszcze
idzisiajzrozrzewnieniemiwdzi¦czno±ci¡wspomina.
11
W±cisłejkorespondencjitupozostajenotatkawydawcyizarazemautora
polskiegoprzekładutejpowie±ci,zamieszczonanako«cutomupierwszego:
Tytułoryginałuniemieckiegoiest
KazimierzderGrossePiast
.Gdypodtymtytułemdostało
si¦dor¡knaszychtopismoP.Bronikowskiego,zrozumieli±my»ewniemznaydziemyobrazcnot
iwielkichczynówtegodrogi´eypami¦ciKrólaPolskiego.Aleprzeczytawszyie,dowiedzieli±mysi¦
»eautorzamierzyłbyłsobieuwa»a¢KazimierzaW.zestronyiegoosobist´eysłabo±ciamianowicie
upodobaniaiegowpi¦kn´eyIzraelitce,które»adn¡miar¡składa¢niemo»erozdziałuwielko±ci
w»yciutegoMonarchy.Niechc¡czatemtytułemwprowadza¢czytelnikawtakibł¡dwiaki
samibyli±mywprowadzeni,awszczególno±ciniechc¡crzecz¡tytułowiprzeciwn¡uymowa¢czci
nale»neydobremukrólowi,byli±myzniewolenidotegooryginałudoda¢wkopiii
Esterka
.
12
Bywałoniekiedy,i»autorhistorycznejpowie±ci,niemaj¡cwpobli»uargu-
mentówinnychjaktylkowiar¦—j¡podsuwałczytelnikowijakor¦kojm¦prawdy:
takuczyniłliterackirywalszkockiegobardazzachodniejpółkuli:
[...]tecz¦±cipowie±cijego,którychprzytoczeniempowagi»adnych±wiadectwniewspiera,
s¡równieprawdziwejakite,którymnapodobnejkorzy±ciniezbywa,i»ewszystkimzarówno
wierzy¢mo»na.
13
9
A.Bronikowski,
Przemowa,op.cit.
,s.XIX.
10
A.Bronikowski,
Powie±cihistoryczne.OddziałI.KazimierzWielkiiEsterka.Powie±¢
historycznazXIVwieku
[...]
zniemieckiegonaojczystyj¦zykprzeło»ona
[AdrianKrzy»anowski],
Warszawa1828;zob.L.Rath,
op.cit.
,s.51.
11
A.G.[AdamGorczy«ski?],„GazetaPolska”1827,nr22,s.88,za:L.Rath,
op.cit.
,
s.131–132.
12
[A.Krzy»anowski],
PrzypisywydawcydoTomuI
,s.161–162.
13
J.F.Cooper,
Autoraameryka«skiegoprzemowa
[w:]
Stepy.Romansameryka«ski[...]
,
Wilno1834,t.I,s.VI.
ALEKSANDERBRONIKOWSKIAHISTORIA...
5
Albo:
Je»eliktodlategobierzewr¦k¦t¦ksi¡»k¦,»espodziewasi¦znale±¢wniejromantyczne
iurojoneobrazyrzeczyniebyłych,niechjejnieotwiera.—Jestonatemtylko,cojejtytuł
zapowiada:powie±ci¡historyczn¡.
14
Wopiniiwspółczesnychpowie±¢AleksandraBronikowskiegooKazimierzu
WielkimiEstercebyłaodbiciemwielkiejpowie±ciWalteraScotta.Samnasz
pisarzzmuszonybyłdogruntownychwyja±nie«wtymprzedmiocie:
[...]zat´emEsterkamojajesttostworzeniebezserca±rodkuj¡cepomi¦dzydziecinn¡pró»no-
±ci¡arozwijaj¡c¡si¦chytro±ci¡,abyniebyłapodobnadoow´ejRebekki,owegopi¦knegoobrazu,co
rozwin¡łsi¦wkrajinieimaginacii,aktórynieprzyjacielmójopponowałmoj´ejhistoryczn´ejEster-
ce;doowegopi¦knegoobrazupowiadam,któremuzaprawd¦małyczyni¦zaszczytporównywaj¡c
godoni´ej.—ebyza±ówMardocheuszniezdawałsi¦byd¹sparodiowanymobrazemIzaaka,
zni»yłemgoa»dozbrodniarza,coodpospolitegozłoczy«cyodró»niasi¦tylkostopniemswoj´ej
wzgardliwo±ci,iprzezkabalistycznezabobony;obna»yłemjagozupełniezewszelki´ejwiadomo±ci
isumienia,owychporusze«duszy,czystegoczłowiecze«stwa,któreautor
Ivanhoe
takzadziwiaj¡-
cymarazempocieszaj¡cymsposobemwystawia,przebijaj¡cesi¦zpodpowłoki,którewła±ciwo±¢
narodowaaniezepsutyobyczajsercejegoIzaakaotoczył.Aprzecie»nazywaj¡gona±ladowaniem
angielskiegowspółwyznawcy!
15
Powie±¢oKazimierzuWielkimiEstercezasługujenaszczególn¡uwag¦
nietylkojakointeresuj¡cy—bezwzgl¦dunato,wjakimstopniuzale»no±ci
odpowie±ciWalteraScottanaprawd¦pozostawała—przykładoddziaływania
szkockiegopisarzananasz¡literatur¦,lecztak»e—amo»eprzedewszystkim—
jakowzórdlaniecopó¹niejszejpowie±ciTadeuszaBułharyna
16
oKazimierzu
WielkimiEsterce.
17
Byłotoa»nazbytwymowne±wiadectwoefektownego
literackiego„marszunaMoskw¦”,aaluzjajestniebezznaczeniawobecfaktu
słu»bywojskowejAleksandraBronikowskiegowarmiinapoleo«skiejwlatach
1812–1814.Jego
KazimierzWielkiiEsterka
,todlapolsko-rosyjskiegopisarza
przykładzwarto±ciiprzejrzysto±cikompozycyjnej:
Niezapominajmyjednak,»ewzoremtakiejbudowydlaBułharyna,którywinnychromansach
zzamiłowaniemoperowałcał¡mas¡postaciicz¦stotre±¢swychutworówrozwałkowywałnasze±¢
iwi¦cejtomów,byłwła±nieAleksanderBronikowski.
18
OTadeuszuBułharyniepisałzmarłyniedawnonaszznakomityrusycysta:
14
Id.,
Wst¦p
,[w:]
OstatniMohikan.Powie±¢historycznazroku1757
[...],Wilno1830,t.I,
s.I.
15
A.Bronikowski,
Przemowa,op.cit.
,s.XV–XVI.
16
Zob.S.Piekarek,
BułharynJanTadeuszKrzysztof[BułgariaFaddiejWieniediktowicz],
(1789–1859)
,[hasłow:]
PolskiSłownikBiograficzny
,Kraków1937,t.III,s.131.
17
[T.Bułharyn],
Esterka,powie±¢historyczna
[...]
przeło»onazrossyjskiegoprzezW.G.
,
Warszawa1829.
18
L.Rath,
op.cit.
,s.147.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]