[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Miejsce, struktura i zadania obrony cywilnej
w Ļwietle obowiĢzujĢcych przepisw prawnych
Dr hab. Aleksandra Skrabacz
Dyrektor Centralnej Biblioteki Wojskowej im. Marszaþka Jzefa Piþsudskiego
askrabacz@cbw.pl
Zapewnienie bezpieczeıstwa ludnoĻci w XXI wieku jest jednym z najistotniejszych
wyzwaı jakie stojĢ przez wspþczesnym czþowiekiem, paıstwem i Ļrodowiskiem miħdzyna-
rodowym.
Wobec olbrzymiej skali i rozmiaru zjawisk wynikajĢcych zarwno z dziaþania siþ
przyrody, jak i samego czþowieka, ludzkoĻę odczuwa szczeglny brak poczucia bezpieczeı-
stwa, wartoĻci i szczħĻcia. Nawet wspaniaþe osiĢgniħcia dwudziestowiecznej nauki, w tym
zwþaszcza wyzwolenie energii atomowej, zwrciþy siħ przeciw ludziom, bħdĢc niejednokrot-
nie wykorzystywane do zbrodniczych celw
1
.
NiepewnoĻę i niestabilnoĻę dzisiejszego Ļwiata doskonale oddajĢ sþowa papieŇa Jana
Pawþa II, ktry wielokrotnie apelowaþ do spoþecznoĻci miħdzynarodowych o rozwagħ przy
stosowaniu zdobyczy nauki: Nigdy wczeĻniej nie dysponowano takĢ mocĢ, ktra jest w stanie
zmienię Ļwiat w kwitnĢcy ogrd albo obrcię go wniwecz
2
.
Z tego wzglħdu istnieje szczeglna potrzeba podjħcia wspþczesnych wyzwaı, czyli
reagowania na zjawiska ktre mogĢ zarwno wywoþaę zagroŇenia, lub teŇ zrodzię szansħ dla
realizacji podstawowych, egzystencjalnych interesw ludzi, wĻrd ktrych najwaŇniejszy
zwiĢzany jest z tworzeniem bezpieczeıstwa
3
, w tym ochronĢ ludnoĻci, a jednĢ z gþwnych rl
w tym zakresie odgrywa obrona cywilna.
Co to jest obrona cywilna?
Naturalnym dĢŇeniem kaŇdej spoþecznoĻci jest pragnienie istnienia, trwania
i rozwijania siħ. W tym celu, pomiħdzy czþonkami tej spoþecznoĻci muszĢ istnieę wiħzi, po-
wodujĢce jej spjnoĻę, zapewniajĢce rwnoczeĻnie zaspokojenie potrzeb indywidualnych
1
Zob. J. Sadecki, Dla przestrogi, ostrzeŇenia i Ļwiadectwa, áRzeczpospolitaÑ z 3.04.2000 r.
2
Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeıstwa III RP. Podrħcznik dla studentek i studentw pod red.
nauk. R. Jakubczaka, Warszawa 2003, s. 174.
3
W. Kitler, Wybrane aspekty kierowania paıstwem w sytuacjach kryzysowych w Obronie Narodowej RP
wobec wyzwaı i zagroŇeı wspþczesnoĻci, AON, Warszawa 1999, s. 7.
1
 i zbiorowych, a takŇe wewnħtrzne zorganizowanie i uporzĢdkowanie. Dlatego najwyŇszĢ
formĢ organizacyjnĢ spoþeczeıstwa jest paıstwo, najoglniej rozumiane jako organizacja
polityczna, wyposaŇona w suwerennĢ wþadzħ, terytorium i sformalizowanych charakter przy-
naleŇnoĻci jej czþonkw (obywatelstwo).
Paıstwo moŇna rozpatrywaę jako grupħ celowĢ, ktra powstaþa i istnieje po to, aby
ludzie mogli osiĢgaę jakieĻ wsplne cele, utrzymywaę porzĢdek wewnħtrzny oraz zachowy-
waę bezpieczeıstwo wobec zagroŇeı zewnħtrznych
4
. MoŇe byę rwnieŇ grupĢ naturalnĢ, kt-
ra uksztaþtowaþa siħ samorzutnie, bez Ňadnego wsplnego celu i istnieje nie po to, aby osiĢgaę
jakieÄ» cele
5
.
Podmiotem kaŇdego paıstwa sĢ jego obywatele, poniewaŇ bez wsplnoty ludzkiej
Ňadna organizacja paıstwowa nie moŇe przetrwaę. Dlatego podstawowym obowiĢzkiem paı-
stwa jest troska o bezpieczeıstwo obywateli, a wiħc tworzenie warunkw nie tylko do prze-
Ňycia (w skrajnych przypadkach), ale do trwania i przede wszystkim rozwoju. Znajduje to
wyraz m.in. w Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r.: Rzeczpospolita Polska zapewnia
bezpieczeıstwo obywateli.
GþwnĢ misjĢ kaŇdego paıstwa demokratycznego jest zatem zapewnienie obywate-
lom bezpieczeıstwa, czyli ich ochrona i obrona przed istniejĢcymi i potencjalnymi zagroŇe-
niami militarnymi i niemilitarnymi, zarwno w czasie pokoju, jak i w okresie kryzysu i woj-
ny.
Ujħta w ten sposb ochrona ludnoĻci obejmuje zapewnienie zdrowia i Ňycia ludzi
oraz ochronħ mienia i Ļrodowiska. JeŇeli chodzi o jej zakres, to warto zwrcię uwagħ, Ňe
ochrony ludnoĻci nie moŇna utoŇsamiaę tylko i wyþĢcznie z ratownictwem, czyli ratowaniem
zdrowia i Ňycia ludzkiego. Wspþczesne zagroŇenia wymagajĢ organizacji caþego systemu
przeciwdziaþania, obejmujĢcego na pewno bezpoĻrednie ratowanie, ale rwnieŇ pomoc psy-
chologicznĢ, religijna, opiekħ spoþecznĢ (krtko- i dþugofalowĢ), zapewnienie warunkw do
przeŇycia w trudnych sytuacjach Ňyciowych (wynikþych np. z sytuacji popowodziowej lub
poŇarowej). Jak juŇ wspomniano, wspþczesne pojħcie ochrony ludnoĻci obejmuje nie tylko
bezpieczeıstwo osb, ale rwnieŇ ochronħ mienia i Ļrodowiska, poniewaŇ bezpieczeıstwo
wspþczesnego czþowieka jest uzaleŇnione od bezpieczeıstwa infrastruktury, wĻrd ktrej siħ
porusza.
Do realizacji misji ochrony ludnoĻci powoþana jest obrona cywilna, bħdĢca strukturĢ
organizacyjnĢ, ktra obejmuje centralny organ administracji rzĢdowej w sprawach obrony
4
C. Znamierowski, Szkoþa prawa. RozwaŇania o paıstwie, Warszawa 1999, s. 63.
5
2
W. Lamentowicz, Paıstwo wspþczesne, Warszawa 1996, s. 10.
cywilnej (Szefa Obrony Cywilnej Kraju), terenowe organy obrony cywilnej (szefw obrony
cywilnej wojewdztwa, powiatu i gminy, odpowiednio wojewodw, starostw, wjtw),
a ponadto struktury zarzĢdzania kryzowego na wszystkich szczeblach zarzĢdzania paıstwem,
sþuŇby, inspekcje i straŇe oraz organizacje pozarzĢdowe i obywateli, jednym sþowem wszyst-
kich, ktrzy dziaþajĢ na rzecz ochrony ludnoĻci.
Zadaniem obrony cywilnej jest zatem realizacja misji ochrony ludnoĻci we wszystkich
stanach funkcjonowania paıstwa, tj. w czasie pokoju oraz w okresie kryzysu i wojny.
UjħtĢ w ten sposb obronħ cywilnĢ moŇna interpretowaę jako:
1. Organizacjħ humanitarnĢ, biorĢcĢ udziaþ w dziaþaniach wojennych, wedþug prawa
miħdzynarodowego, tj. wg Konwencji Genewskiej IV z 1949 r. o ochronie osb cywilnych
podczas wojny, oraz I Protokoþu Dodatkowego z 1977 r. do Konwencji Genewskich.
2. Organizacjħ przygotowujĢcĢ ludnoĻę do wojny, wedþug prawa polskiego
z okresu PRL, ktre w dalszym ciĢgu w Polsce obowiĢzuje, tj. ustawy z 21 listopada 1967 r.
o powszechnym obowiĢzku obrony RP.
3. CywilnĢ organizacjħ obrony narodowej w paıstwach demokracji zachodnich, np.
w Szwecji i w Niemczech.
MajĢc na uwadze powyŇsze moŇliwoĻci interpretacji obrony cywilnej, zarwno
w Polsce, jak i na Ļwiecie, warto zatem przyjĢę dwojakie podejĻcie do obrony cywilnej:
po pierwsze, jako misjħ zapewnienia ochrony ludnoĻci w czasie wojny, zgodnie z lite-
rĢ prawa miħdzynarodowego;
po drugie, jako strukturħ organizacyjnĢ, na ktrej opiera siħ wspþczesny system
ochrony ludnoĻci w Polsce, obejmujĢcĢ organy obrony cywilnej, od szczebla kraju do gminy
i zakþadu pracy oraz wydziaþy bezpieczeıstwa i zarzĢdzania kryzysowego, ktre stanowiĢ
merytoryczne wsparcie dla organw kierowniczych na poszczeglnych szczeblach zarzĢdza-
nia paıstwem.
AnalizujĢc wspþczesny system pojħę dotyczĢcych bezpieczeıstwa, w tym ochrony
ludnoĻci i obrony cywilnej, nie moŇna pominĢę tak waŇnego terminu jak ratownictwo, ktre
jako jedna z dziedzin ochrony ludnoĻci, oznacza dziaþalnoĻę prowadzonĢ na wszystkich
szczeblach organizacji paıstwa w czasie pokoju, kryzysu i wojny, za pomocĢ rŇnych metod,
siþ i Ļrodkw, ktrej celem jest ratowanie zdrowia i Ňycia ludzkiego i / lub dbr materialnych
6
.
Zob. A. Skrabacz, Ratownictwo w III RP. Oglna charakterystyka, AON, Warszawa 2004, s. 9.
3
6
Dlaczego obrona cywilna jest potrzebna?
ZagroŇenia
7
od zarania dziejw towarzyszyþy Ňyciu czþowieka na Ziemi. Od wiekw
rwnieŇ ludzie podejmowali dziaþania, ktre miaþy na celu zabezpieczenie siebie, swojego
mienia i Ļrodowiska przed negatywnym oddziaþywaniem wielu czynnikw, poczĢwszy od
dziaþania siþ przyrody, po Ļwiadome dziaþanie czþowieka przeciw czþowiekowi.
Po dzieı dzisiejszy mamy do czynienia z pewnego rodzaju zagroŇeniami o charakterze
trwaþym (np. zagroŇenia zwiĢzane z dziaþaniem siþ przyrody), do ktrych ponadto doszþy
zagroŇenia zwiĢzane z rozwojem cywilizacyjnym (np. awarie techniczne, technologiczne,
degradacja Ļrodowiska naturalnego), a takŇe zagroŇenia synergiczne, ktre obecnie uwaŇa siħ
za dominujĢce w Ļwiecie
8
.
LudnoĻę w sytuacji wystĢpienia zagroŇenia (zagroŇeı) ponosiþa i ponosi najwiħksze
szkody, ktre niejednokrotnie przypþaca utratĢ Ňycia. Zarwno zagroŇenia militarne, jak
i niemilitarne szczeglnie odczuwane sĢ przez niejednokrotnie bezbronnych ludzi, ktrzy lek-
cewaŇĢ, bĢdŅ nie przykþadajĢ zbyt duŇej wagi do planowej i zawczasu zorganizowanej ochro-
ny i obrony swojego zdrowia i Ňycia, a w sytuacji realnego zagroŇenia dziaþajĢ prowizorycz-
nie i ad hoc.
Tendencja do nasilania siħ ofiar Ļmiertelnych wĻrd ludnoĻci cywilnej widoczna jest
na przestrzeni wiekw.
Pojawienie siħ w okresie I wojny Ļwiatowej samolotw, ktre przenikaþy przez liniħ
frontu na zaplecze przeciwnika, oraz zastosowanie gazw bojowych sprawiþo, Ňe skutki dzia-
þaı wojennych zaczħþa odczuwaę bezpoĻrednio ludnoĻę cywilna
9
.
Okres II wojny Ļwiatowej nasiliþ tħ tendencjħ. Wedþug szacunkw w czasie jej trwania
straciþo Ňycie 6 mln 280 tys. Polakw. W wyniku dziaþaı wojennych polegþo 521 tys. osb
cywilnych (Ňoþnierzy Î 125 tys.), natomiast wskutek masowego terroru i eksterminacyjnej
polityki okupanta hitlerowskiego i sowieckiego aŇ 5 mln 584 tys. osb
10
.
ZagroŇenie to z jednej strony pewien stan psychiczny lub ĻwiadomoĻciowy wywoþany postrzeganiem zja-
wisk, ktre subiektywnie ocenia siħ jako niekorzystne lub niebezpieczne, a z drugiej czynniki obiektywnie powo-
dujĢce stany niepewnoĻci i obaw. S. Korycki, System bezpieczeıstwa Polski, Warszawa 1994, s. 54.
8
B. Szydþowski, Kierowanie dziaþaniami organw administracji publicznej wojewdztwa w sytuacjach
nadzwyczajnych zagroŇeı, rozprawa doktorska, AON 2004, s. 65-67.
9
Zob. J. Suwart, Zarys obrony cywilnej w Polsce w latach 1920ÃŽ1996, AON, Warszawa 2003, s. 9.
10
E. ņyþa, Straty wojenne Polski, áNasz DziennikÑ z 30Î31.08.2003 r.
4
7
Niestety, zagroŇenia niemilitarne rwnieŇ nie sĢ mniej groŅne od zagroŇeı militar-
nych. Wystarczy przytoczyę dane dotyczĢce wielkich chorb zakaŅnych: epidemia dŇumy
w 1347 r. zabiþa okoþo 25 mln osb, a epidemia grypy hiszpanki w latach 1918Î1919 uĻmier-
ciþa 21,5 mln ludzi (blisko trzy razy wiħcej niŇ polegþo Ňoþnierzy w czasie I wojny Ļwiatowej).
W czasach wspþczesnych prawdziwĢ plagĢ, czħsto okreĻlanĢ jako dŇuma XX wieku,
staþ siħ wirus HIV oraz AIDS. Choroba ta uwaŇana za najpotħŇniejszĢ broı masowego raŇe-
nia
11
, uĻmierciþa w ciĢgu minionych 20 lat ponad 20 milionw ludzi, a 40 mln jest zaraŇo-
nych. Ponadto w krajach afrykaıskich odnotowuje siħ wzrost zachorowaı na gruŅlicħ, ktra
czħsto idzie w parze z AIDS
12
.
WĻrd zagroŇeı cywilizacyjnych zdecydowanie grujĢ wypadki na drogach, w wyni-
ku ktrych Î jak podaje ĺwiatowa Organizacja Zdrowia Î w 2000 r. zginħþo 1,26 mln osb.
W Polsce w minionych 14 latach liczba zabitych przekroczyþa 70 tys. osb, do czego naleŇy
dodaę liczbħ okoþo 200 tys. rannych i poszkodowanych
13
. Z tymi zagroŇeniami þĢczy siħ Ļci-
Ļle degradacja Ļrodowiska naturalnego, ktra posuwa siħ z wprost niewyobraŇalnĢ szybko-
ĻciĢ, powodujĢc nieodwracalne straty w ekosystemie.
Prawdziwym wyzwaniem dla wspþczesnych paıstw demokratycznych staþy siħ rw-
nieŇ zamachy terrorystyczne. Obojħtnie przez kogo i w jakim celu dokonywane, zawsze skie-
rowane sĢ na najbardziej wraŇliwĢ i bezbronnĢ czħĻę organizacji kaŇdego paıstwa Î na jego
spoþeczeıstwo. Wystarczy wymienię takie miejsca ataku terrorystycznego, jak Nowy Jork
(11.09.2001 r. Î zabitych 5856 osb), Moskwa (23.10.2002 r. Î zabitych 128 zakþadnikw),
Madryt (11.03.2003 r. Î zabitych 200 osb, 1400 osb rannych) Biesþan (1.09.2004 r. Î zabi-
tych 335 osb, w tym 156 dzieci), czy Londyn (7.07.2005 r. ÃŽ zabitych 35 osb)
14
, by oddaÄ™
bezmiar ludzkiej tragedii i bezsilnoĻę caþych spoþeczeıstw i paıstw. Wobec takich faktw, nie
dziwiĢ wyniki sondaŇu przeprowadzonego przez CBOS, z ktrego wynika, Ňe 56% Polakw
nie czuje siħ w swoim paıstwie bezpiecznie
15
.
11
Choroba Ļwiata, áForumÑ z 19Î25.07.2004 r.
12
Dane ze strony internetowej www. terroryzm.com.
15
M. Karnowski, T. Butkiewicz, I. Ryciak, Jak gþħboko moŇe siħgaę paıstwo?, áNewsweekÑ z 8.09.
2002 r.
5
Ibidem.
13
Zob. A. Skrabacz, RatownictwoÈ, op. cit., s. 6.
14
[ Pobierz całość w formacie PDF ]